Samahan natin sina Doc Ferds Recio at Doc Nielsen Donato na tuklasin at suriin ang mga grupo-grupong unggoy sa Oslob, Cebu at ang mga maiingat na tuko na pumupuyat sa mga residente ng Olutanga, Zamboanga, Sibugay! Tutok na ngayong 9:00 am, dito lang sa #BornToBeWild! WALANG AATRASAN PARA SA KALIKASAN! GMA Network promotes healthy debate and conversation online. Any abusive language that does not facilitate productive discourse will be blocked from this post. GMA Network upholds ethical standards of fairness, objectivity, accuracy, transparency, balance, and independence. Walang Kinikilingan, Walang Pinoprotektahan, Serbisyong totoo lamang. Subscribe to the GMA Public Affairs channel: https://www.youtube.com/user/gmapublicaffairs Visit the GMA News and Public Affairs Portal: http://www.gmanews.tv Connect with us on: Facebook: http://www.facebook.com/gmapublicaffairs/ Twitter: http://www.twitter.com/gma_pa

* AI ("Artificial Intelligence") subtitles on Tagalog.com are generated using "Whisper" by OpenAI (the same company that created ChatGPT and DallE2). Results and accuracy may vary.
* The subtitles do include errors occasionally and should only be used as a tool to help with your listening practice.
* You can request this website to create a transcript for a video if one doesn't already exist by clicking the "Request AI Subtitles" button below a video. Transcribing usually takes 30-40% of the length of a video to complete if there are no other videos in the queue. For example, a 21 minute video will take 7-8 minutes to transcribe.
* Running a super fast cloud GPU server to do these transcriptions does cost money. If you have the desire and financial ability, consider becoming a patron to support these video transcriptions, and the other tools and apps built by Tagalog.com

PLEASE SUBSCRIBE, LIKE, COMMENT, SHARE at SHARE this video with your friends.

PLEASE SUBSCRIBE, LIKE, COMMENT, SHARE at SHARE this video with your friends.

PLEASE SUBSCRIBE, LIKE, COMMENT, SHARE at SHARE this video with your friends.

PLEASE SUBSCRIBE, LIKE, COMMENT, SHARE at SHARE this video with your friends.

PLEASE SUBSCRIBE, LIKE, COMMENT, SHARE at SHARE this video with your friends.

PLEASE SUBSCRIBE, LIKE, COMMENT, SHARE at SHARE this video with your friends.

PLEASE SUBSCRIBE, LIKE, COMMENT, SHARE at SHARE this video with your friends.

PLEASE SUBSCRIBE, LIKE, COMMENT, SHARE at SHARE this video with your friends.

PLEASE SUBSCRIBE, LIKE, COMMENT, SHARE at SHARE this video with your friends.

PLEASE SUBSCRIBE, LIKE, COMMENT, SHARE at SHARE this video with your friends.

It's speechless.

Pero mukhang malaki, ano?

At sa-sa-sakit!

Is 15 years strong.

You see the power?

It continues its advocacy in rescuing and treating animals.

Yung mga ganitong klesing stay, ilang beses nating inattempt na hanapin sila.

Pag-alak mo na lang.

I try to smell it just to check if there's any infection.

Showcasing the beauty and wonders of nature.

Especially of the Philippine endemic species.

Look at what's happening.

They're all aware of what we did.

They're all everywhere!

Let's go!

Retreat! Retreat!

Retreat!

Hey! Hey! Hey!

Hey!

Dito yung mga toko.

Saan?

Yung maliit.

Oo nga. Ano?

Kita niyo yun, yung pagsara ng bibig niya.

Alakas! Ramdam na ramdam ko yung sagpak.

Kailangan namin gumalaw ng mabilis.

Bago pa kami kuyugin na maunggoy.

Bato! Bato! Bato!

Look at what's happening.

They're all aware of what we did.

They're all everywhere!

Let's go!

Retreat! Retreat!

Retreat! Retreat!

Sikat na atraksyon sa mga turista

ang Grupo na Unggoy sa Barangay Hagdan sa Oslob, Cebu.

It's my first time to go here in Oslob, in Hagdan, where the monkeys are.

Yung mga locals dito, binigyan nila ng pangalan yung eldest na makak si Lolo Itong.

That's Lolo Itong.

Look at that one.

Probably he has sired a lot of female macaques,

and karamihan dito mga anak din ni Lolo Itong.

Napansin kong malapit at nakikipaglaro si Lolo Itong sa mga batang unggoy.

Katulad ng ating mga lolo, siguro spoiled din sa pagmamahal ang mga batang unggoy dito.

Umiinom at palaro-laro sa kanilang paliguan.

Habang ang iba naman, tulad ni Kirat, inuusisa at tinitignan ang sarili sa salamin.

Si Brian naman, mahilig maki-appear.

At ang pinakalider ng grupo na si Irvin, pamasigmasid sa paligid.

Sang grupo, isang komunidad.

At may kanya-kanyang trip.

Pero ang pinakamatanda sa grupo na si Lolo Itong, abalang kumain.

Yung pinakaunang alpha male na si Lolo Itong,

and after nanginain na yung mga mas dominante sa kanya,

saka siya lumapit, nakakaawa din yung mga dating hari.

Pagmahina na sila, at ang tanging kakampi na lang niya is yung mga bata.

Without human intervention, probably Lolo Itong wouldn't have lasted this long.

Kasi syempre yung food nagiging scarce na sa kanya.

What else is there for us to know about these monkeys?

Because they are tourist attraction, they have close contact with humans.

Hindi lang sa mga turista, including guides.

Human diseases that can transfer to the macaques or vice versa.

But there's only one way to find out is to test them.

Kung meron nga ba silang mga galing problema.

At ang napili namin i-test is si Lolo Itong.

Si Lolo Itong is more or less a 12-year-old farmer alpha Philippine long-tailed macaque.

Napaltan na siya ng tatlo hanggang apat na henerasyon ng mga alpha males.

So yung nagagawin naming testing na ito ay coordinated with the DNR, the local government, the BOH and the guides and the locals there.

Walang ka'lam-alam ang maunggul kung anong may ngaysang pasitlanan na,

Walang kaalam-alam ang maunggoy kung ano ang mangyayari.

Lalo na si Lolo Itong.

Ay, niya tumigil.

Tumagalaw yung target ko.

Okay.

Okay.

I got it.

Okay.

Huwag masyadong habol. Observa lang.

Bantay lang, bantay lang.

Time?

10.36 ha?

Nakita nyo nasaan?

Nandana. Ayan, siguran natin.

Sinasensya na.

Oo.

Alright.

Yun.

I got you.

Lolo Itong.

Sa oras na nakuha namin si Lolo Itong,

napansin ito ng kanila.

Napansin ito ng kanyang grupo.

Nasa amin na ang kanilang atensyon.

Wow. Look at what's happening.

They're all aware of what we did.

They're all everywhere. Let's go!

Retreat! Retreat!

Dito yung mga toko-toko.

Nasaan?

Ah, yun. Yung maliit.

Oo nga. Ano?

Oo nga. Ano?

Ano?

Ano?

Ouch!

Wala ng buhay at palutang-lutang ang isang dugok na makita ito ng mangyisda sa buhol noong January 17.

Nakuha ko ng signal kasi walang signal. Naaanod ako dito pandang baleo.

Doon ako nagsignal. Tinawagan ko yung anak ko na magkontak na sa LGU.

Behinder lang yung ganyan. Kailangan yung magandang living.

Nakonfirma na isa itong babaing dugong na may habang aabot sa tatlong metro.

Sabi ng DNR, maaaring inaanod lang daw ang katawan ng dugong dahil wala pa rao nare-record na sighting nila sa parting ito ng buhol.

Hindi na rin nila matiyak ang dahilan ng pagkamatay dahil nasa decomposition stage na ang dugong.

Herbivore ang mga dugong. Mga sea grass na nasa seabed ang kanilang kinakain.

At dahil marine mamal, kailangan nilang umangat sa tubig para kumuha ng hangin.

Biktima rin ng illegal poaching at bycatch fishing ang mga dugong kaya vulnerable o may bad tana ang pagkaubos sa kanilang nahi.

Kung makita sila sa wild, hayaan at huwag natin silang gambalay.

Shangnang

Sa kaon naonahang pagkakataon, nai-dokumento namin kung paano naging agresibo ang mga dugong.

Ang hayap na kilalang maamo, may tapang palang itinatago.

DINAYO NAMIN ANG SAMBUANGA SI BUGAY PARA KILALANIN ANG MAIINGAY NA TOKO NA PUMUKUYATRAW SA MGA RESIDENTE DITO.

Sa isla ng Ulotanga, nag-respond kami doon sa isang nag-comment sa ating Facebook page na yung daw bahay nila tinitirahan na ng mga tuko

o madami ng tuko na nakatira to the point na halos hindi na sila makatulog sa gabi sa ingay ng mga tuko na ito.

Hindi biro yung papunta doon dahil talagang you are faced with so many obstacles, dahil hindi maganda yung daan, tsaka bundok yung lugar nila.

Bata pa lang si Jonathan, sanay na silang makakita ng tuko.

Sa bahay lang nila, halos sampung tuko ang nakatira.

Usahay sir, sakit yun siya sa koan, dalunggan pero kadali, rapod.

Yung minsan, pag masyado sila maingay, hindi naman nagigising yung mga bata.

Kumaga, kayo, ikaw, naranasan na ba yun sa sobrang lakas ng tunog nila, nagising ka sa pagkakatulog mo?

Usahay sir.

Pero kahit sanay na silang makita ang mga tuko, madalas pa rin daw silang mapuyat sa ingay nito.

Magandang hapon po.

Okay, sige.

Dito yung mga tuko, doko.

Saan?

Ah, ayun, maliit.

Saan, saan?

Ayan.

Oo nga, ano?

Ayan pa.

Ah, yun yung isa, bundot.

Stripe.

Stripe yung bundot.

Ito.

Ah, yun na nga.

Oo, nandito nga sila.

Pag-ibad ako.

Sa taas.

Ang dami, ah.

Sa araw, tahimik at walang imig ang mga tuko.

Nakasiksik lang sa mga dingdig ng bahay.

Ayun, kita-kita natin dito, eh, yung mata, oh.

At saka yung kulay, yung pattern ng katawan niya na batik-batik.

Una mo makikita yung distinctive feature ng mata niya, yung may slit sa gitna.

Ang mga nakatirang tuko sa bahay ni Jonathan, isang pamilya lang.

Kung saan, may malalaki at maliliit na miyembro.

Territorial ang mga tuko.

Ibig sabihin, puprotektahan nila ang kanilang tirahan laban sa mga gustong manghimasok dito.

Ipagtatanggol niya ito using its mouth.

They can pose a very nasty bite because meron silang malalaking bibig at malalakas na sagbang.

Ang kanilang mandibles are lined with tiny sharp teeth na kapag nakagat ka, pwede kang magdugo. Masakit talaga.

Sinubukan nila Jonathan noon na palisin ang tuko sa kanilang bahay.

Pero pabalik-balik pa rin ang mga ito.

Pinakita agad ng tuko kung kanino ang territorium nito.

Na-observe din natin kung gaano sila kateritorial.

Hilalapit pa lang natin yung ating kamera dun sa kanya. Talaga sumusugod na yung isang tuko.

So talaga protecting their space. Ayaw din nila ng ini-storb mo, ini-invade mo yung kanyang property, yung kanyang space.

Kita niyo yun, yung pagsara ng bibig niya, lakas. Ramdam na ramdam ko yung sagpang.

So kung talagang may kinuha sila at kinagat na insekto, wala talagang kawala.

Meron ng ipin at lakas pa ng sagpang.

Lagsakawa ang aming programa ng isang anti-rabies vaccination campaign noong December 3.

I'd like to bring some of the myths about rabies.

At least not all dogs are born with rabies.

Ayan, nakipinatalog sa akin yan.

Ang Stop Rabies Save Lives ay dinalohan ng halos 60 for parents.

Kami ng aking partner na si Doc Nielsen,

at iba pang volunteer vets ang nagsagawa ng vaccination.

Nilang responsable pet owner, hinihikayat natin na mabakunahan at ating mga alaga laban sa nakamamatay na rabies.

Ika nga, prevention is better than cure.

Ika nga, prevention is better than cure.

Mahimbing ang tulog ng karamihan, pero ang ibong ito mukhang may lakad.

Mayamaya pa, natigilan siya at parang may tinatanaw.

Dumating din ang isang pusa.

Nakatitig din siya sa direksyon na tinatanaw ng ibon.

Susubukan pa niyang lumapit.

Susubukan pa niyang lumapit.

At tignan mula sa puno bago malis.

Ano nga bang meron sa direksyon na iyon?

Sa ibang angulo ng video, naging malinaw ang lahat.

Mga dungon o Asian small cloud otters pala ang kanilang binabantayan.

W jeeni

W jeeni

W jeeni

W jeeni

Nagsagawa ang aming programa na isang anti-rabies vaccination campaign noong December 3.

I would like to bring some of the myths about rabies.

At least not all dogs are born with rabies.

Ayan, nakipinatalog siyang ginyan.

Ang Stop Rabies Save Lives ay dinalohan ng halos 60 fur parents.

Kami ng aking partner na si Doc Nielsen at iba pang volunteer vets ang nagsagawa ng vaksilisyon.

Nilang responsable ng pet owner, hinihikayat natin na mabakunahan ang ating mga alaga laban sa nakamamatay na rabies.

Ika nga, prevention is better than cure.

Mahimbing ang tulog ng karamihan, pero ang ibong ito mukhang may lakad.

Maya maya pa. Natigilan siya at parang may tinatanaw.

Dumating din ang isang pusa.

Nakatitig din siya sa direksyon na may labas.

Susubukan pa niyang lumapit at tignan mula sa puno bago malis.

Ano nga bang meron sa direksyon na iyon?

Sa ibang anggulo ng video, naging malinaw ang lahat.

Ano nga bang meron sa direksyon na iyon?

Sa ibang anggulo ng video, naging malinaw ang lahat.

Mga dungon o Asian small cloud otters pala ang kanilang binabantayan.

Isa-isa nang lumalabas ang mga tuko sa kanilang lungga.

Dahil mas aktibo sa gabi, ito rin ang oras ng kanilang pagkain.

At ang kanilang paboritong potahe, nasa bumbilya ng bahay.

At ang kanilang paboritong potahe, nasa bumbilya ng bahay.

At ang kanilang paboritong potahe, nasa bumbilya ng bahay.

At ang kanilang paboritong potahe, nasa bumbilya ng bahay.

At ang kanilang paboritong potahe, nasa bumbilya ng bahay.

yung movement ng kanilang preys, which yung mga insects,

hindi naman sila harmful, they don't have venom.

Ang pinaka-defensa nila is yung kanilang pagkagat, no?

Kaya tingnan mo, ang laki ng bibig nila

para i-defensa yung sarili na kung sakaling mayroon silang kaaway.

Sa dami ng insekto sa bahay nila, Jonathan,

parang fiesta ito para sa mga tuko.

Kita niyo yun, yung pagsara ng bibig niya,

ang lakas, ramdam na ramdam ko yung sagpang.

So kung talagang may kinuha sila at kinagat na insekto,

wala talagang kawala.

Meron ng ipin, ang lakas pa nung sagpang.

Talagang sure wall na makakain niya yun.

Look at this.

Kahalos bit-biting ko na siya.

Ayun, nakakapit lang sa kanilang pinaka-defensa.

Kaya niyang suportahan yung weight ng kanyang jaws, yung buong katawan niya.

Ilipad na natin siya dito sa ano na to,

para makapag-tago na siya.

Kahit busog,

kayang maging agresibo ng tuko

kapag nakaramdam ng takot.

So talagang protecting their space.

Ayaw nila nang inistorbo mo,

iniinvade mo yung kanyang property, yung kanyang space.

Kapalit ng ingay na dalaan ng mga tuko

ay ang malaking papel nila sa pagkontrol ng mga insekto.

Kasi,

mga insekto,

mabuti ng mga insekto,

ang malaking papel nila sa pagkontrol ng mga insekto.

Dahil dito, nakakatulong sila na hindi kumalat ang mga sakit.

Sa tagal na ang naninirahan ng mga tuko doon sa kanilang bahay,

parang nasani na lang din sila na mabuhay kasama ng mga tuko.

Eh kung tatanungin mo sila kung how disturbed they are

kapag natutulog sila, sabi naman nila Kuya Jonathan na

yung noise naman will come out or they will hear their noises

mga saglit lang, 10 minutes max, and then after that they will keep quiet already.

Sa unong pagkakataon, nakita mismo ni Jonathan

kung paano maging agresibo at dumipensa ang mga tuko.

Pero dahil kasama nila ang mga ito sa bahay,

natutunan na nilang tanggapin ang mga ito.

Hindi bilang kaway, kundi isang nila lang na may dalang makabuluhang ingay.

Dino.

Minsan na namin na i-dokumento na malapitan ang pag- breach

ng Humpback Whale, isang klase ng balyena.

Pero hindi ganito ang tagpong nasaksihan ng mga residente ng Panglima Estino sa Sulu.

Dahil ang nasadsad na balyena malapit sa baybay, patay na.

October 4, bandang alas 11 ng umaga na makita ang katawan ng balyena.

Ito raw ang unang beses na may napadpad na balyena sa kanilang lugar.

Tinataya na sa 12 meters ang haba nito at may lapad na 2.3 meters.

Ayon sa mga otoridad, maaaring nabangga ang balyena sa isang malaking bangka.

Meron daw malaking sugat malapit sa buntot ang balyena na posibleng dahilan kung bakit ito namatay.

Bilang parte ng migration ng mga Humpback Whales, milya-milya ang nilalangoy nila kada taon.

At pumunta sila sa mga tropical at may init na karagatan kagaya ng Pilipinas para mag-breed o magparamihan.

Minsan na naming nai-dokumento ng malapitan ang pag-breach ng Humpback Whale, isang klase ng balyena.

Pero hindi ganito ang tagpong nasaksihan ng mga residente ng Panglima Estino sa Sulu.

Dahil ang nasadsad na balyena malapit sa baybayin, patay na.

October 4, bandang alas 11 ng umaga na makita ang katawan ng balyena.

Ito raw ang unang beses na may napadpat na balyena sa kanilang lugar.

Tinataya na sa 12 meters ang haba nito at may lapad na 2.3 meters.

Ayon sa mga otoridad, maaaring nabangga ang balyena sa isang malaking bangka.

Meron daw malaking suga at malapit sa buntot ang balyena na posibleng dahilan kung bakit ito namatay.

Bilang parte na migration ng mga Humpback Whales, milya-milya ang nilalangoy nila kada taon.

At pumunta sila sa mga tropical.

Sa bawat pagtagpo ng hayop at tao, hindi malayong may maipasa at makuha tayong sakit sa kanila.

So ito na no, we've chosen our subject for TB testing, si Lolo Itong.

Yung mga monkeys, hindi pa nila nasesense kung anong gagawin nila.

Siyempre, nung nakita nila may commotion, nagtaka na rin yung mga kasama ni Lolo Itong,

na what's going on, what's going on.

O, bato, bato!

Yun!

I got you, Lolo Itong!

Yung nilalangoy nila, nilalangoy nila.

Lolo Itong!

Nung nilalapitan ko na si Lolo Itong, this is a shock of her life.

Tiglan niyo yung iba ha, baka mami ha, sumugod.

Biglang nag-iingay ano, may mga naggalit na mga monkeys.

Hindi lang ako yung nandun sa position na yun.

Nandun din yung aming cameraman.

Wow, look at what's happening.

They're all aware of what we did.

They're all everywhere.

Let's go!

Retreat, retreat!

O, tiga!

Parang ano, nagpa-panic mode na si cameraman Jeff.

Habang binababa ko, naiwan si Jeff doon.

Narinig ko lang siyang, Uy! Uy!

And that is the first time that we have encountered such an experience

kung saan amazing yung kanilang affection.

Kahit na siya yung isang laos na nahari,

yung mga maliliit, sila yung nagprotect sila yung ready to face na walang takot.

Kaya nilang i-risk yung life nila para lang ipagtanggol yung kanilang lolo.

Grabe, anong naramdaman mo doon?

Kala mo katapusan mo na?

Ang daming obstakel.

Tapos yung pagtakawan niya ng unggoy, ni Lola Itong,

naglabasin yung mga grupo niya.

O, parang narinig kitang sumisigaw ka doon ha?

Oo nga dok.

Bakit?

Papanatan ako doon kaya ako lang mag-isa doon.

It only takes 45 minutes to 1 hour for the tranquilizer to wear off dito kay Lolo Itong.

Pinrepare ko yung eyelids niya and chineck ko and I injected 1 ml of the tuberculin protein.

Tapos binulugan ko ito.

Ganyang kalaki yung bleb na na-create ng in-inject natin na tuberculin protein.

In probably another 15 to 20 minutes, magiging conscious na siya.

Dahil sa terrain dito, mahirap siyang bitawan.

So, siguro habang tulog, nandun muna siya sa kulungan.

Pero pag conscious na siya, pwede na siyang i-release.

Since tulog na si Lolo Itong, I took advantage na rin of examining yung kanyang hydration, yung general health niya.

Tinimbang namin siya, no?

6.05

Medyo dehydrated, ano?

3 hours, naging conscious na si Lolo Itong, kaya pinakawalan na namin siya.

Meanwhile, habang nandun siya sa baba, napansin namin yung mga bata na naman.

Parang may tinatawag sila nung hapon na, no?

Pero hindi mo na sila masasamahang matulog ng kanilang Lolo.

Ito na, no?

24 hours the next day, gusto na namin makita yung reaksyon doon sa talukap ng mata ni Lolo Itong.

I needed to confirm kung ano nga yung reaksyon.

Nung zinom ko yung kanyang mata, alam ko na yung resulta.

Kaya it's time to reveal the results.

Tinipon ko sila doon sa baba at kinausap ko sila kung ano yung observation ko.

Kung nag-positive sila, ibig sabihin baka kayo din ipapatest.

Kasi itong sakit na TB hindi biro na nakakahawa siya sa tao, lalong-lalong napagmahina ang immune system.

Nung zinom ko yung mata ni Itong, ito po yung lumabas.

Dito natin malalaman kung positive or negative si Itong.

Itong resulta...

Negative!

Yeah!

Negative for TB.

Sa ngayon, patuloy na namumuhay si Lolo Itong kasama ang kanyang mga anak at apo dito sa hangdan.

Matagumpay ang naging mission namin.

Pero matagumpay rin si Lolo Itong sa kanyang pagpapanatiling malusog at malayo sa sakit ang kanyang grupo.

Walang aatrasan para sa kalikasan.

Doc Nielsen Donato.

Ako si Dr. Stresho.

Born to be wild!

Directed by BRILIANT VISCAYDA JANEZ