00:43.0
Si Lolo Arturo ay isa sa mga masasabi nating free-minded na tao
00:49.0
Magaling makisama
00:51.0
Hindi mo panghusga
00:52.0
At sa ilang taon niyang naging isang armadong tao na nakipaglaban pa noong digmaang pandaigdig
00:59.0
Ay napakakalmado niya
01:04.0
Marami siyang alam sa pakikipaglaban
01:07.0
Mapahan combatman o may kagamitan
01:11.0
Mahigit labing limang taon ang tanda ni Lolo Arturo sa lolo ko
01:16.0
Alaman naman yung mga magulang nila dati diba?
01:19.0
Paramihan ng anak
01:25.0
Ikikwento ko ito sa point of view ni Lolo Arturo
01:30.0
At sa bandang huling parte ng kwento
01:33.0
ay ibabalik ko naman sa point of view namin
01:36.0
ng aking lolo kulas
01:40.0
Kung sa anong rason
01:42.0
malalaman niyo rin
01:52.0
Dating nakipaglaban para sa paniniwala
01:55.0
at para sa pagmamahal sa bayan
01:58.0
Sa tagal kong nakipagbaka at matapos makamit ang kalayaan
02:03.0
ay pinili kong mamuhay ng tahimik
02:05.0
Sa mga napagdaanan ko sa bingit ng kamatayan at pagtatago sa mga gubat-gubat at kabundukan
02:13.0
Marami akong nainkwentro mga bagay na sabihin nating hindi mga normal
02:20.0
Mga nila lang na nagtatago sa anyong tao
02:24.0
para makapamuhay ng normal
02:27.0
At mga malalaki at maliliit na mga nila lang
02:30.0
na nagtatago sa kaloob-looban ng kakahuyan
02:35.0
para manatiling tahimik
02:40.0
Mga tinatawag nilang isinumpa sa banal na kasulatan
02:45.0
Mga inkanto, lamanlupa, maligno, aswang
02:51.0
at kung ano-ano pang mga elementong noong kapanahonan ko
02:55.0
ay hindi nagdadalawang isip na magpakita
03:00.0
Lalo na kung kokonti lamang kayong nalalagi sa bundok at gubat
03:05.0
at alam nyo kung paano rumespeto sa kanilang teritoryo
03:11.0
Siyempre, bukod pa dito
03:13.0
ay hindi nawawala ang ibang nila lang na wala din namang ginawa kundi ang magbigay ng sakit
03:19.0
at talagang halang ang kagustuhang manakit ng tao
03:25.0
Sa madaling salita
03:28.0
marami na akong karanasan na hindi kayang paniwalaan ng lahat ng mga normal
03:34.0
Kaya sa muli kong paglabas ng kabundukan at gubat
03:38.0
iba na ang naging pananaw ko sa buhay
03:41.0
Matapos kong maibaba ang sandata ko at bukod sa mga natutunan ko sa pakikindigma
03:47.0
ay mas pinili ko ang katahimikan
03:52.0
Ganoon naman din talaga ang bagay na gusto kong tamasin nung nakikipaglaban ako
04:01.0
Pero sa pagbabako ng mga sandata ko
04:05.0
at pagtalikod sa mga kaalaman sa pakikipaglaban
04:09.0
hindi ko aakalaing magagawa ko pa rin palang balikan ulit
04:15.0
ang ganitong kadilim at kadugukong nakaraan
04:24.0
Alas perfecto lahat pagkababa ko
04:27.0
binalikan ko ang babaeng napupusuan ko
04:33.0
na noong mga panahon na yun ay hinintay din pala ang aking pagbabalik
04:37.0
Muli ko siyang sinuyo
04:40.0
tinanggap niya naman ang pandiligaw ko
04:42.0
hanggang sa sinagot na ako sa mabilis na panahon
04:50.0
naging masaya ang lahat sa amin
04:55.0
Noong nagdesisyon na kaming magbukod
04:58.0
naisip ko na gusto kong magsimula kami ng aking asawa
05:02.0
ng bagong buhay namin
05:05.0
dahil na rin sa marami siyang kapatidat siya ang bunso
05:07.0
at halos wala nang natirang lupang ipapamana sa kanya
05:12.0
naganap ako ng paraan para mabigyan siya ng bagay na matatawag niyang kanya
05:19.0
pero hindi ko pa man nagagawa yun
05:22.0
tila sumang-ayo ng pagkakataon nun
05:28.0
may pumunta sa bahay namin
05:30.0
isang pamilyar na mukha
05:32.0
tawagin na lamang natin siya sa pangalang Kulas
05:37.0
isa sa mga espya namin noong kapanahonan
05:44.0
sinabi niya sa akin ng tatay-tatayan ko sa hukbo
05:48.0
ay may malubang karamdaman
05:50.0
at tila hindi na magtatagal
05:53.0
kaya naman kailangan naman akong pumunta doon dahil ako ang hinahanap niya
05:57.0
pumunta ako agad-agad
06:00.0
sumama ako kay Kulas kasama si Lira
06:04.0
ayoko nang ipagpabukas yun
06:10.0
pagkarating namin sa lugar ng aking tatay-tatayang si Edgar
06:14.0
naghihingalo na ito
06:17.0
wala nang pamilya si tatay Edgar
06:20.0
kagaya ko na namatay ang aking mga magulang
06:23.0
ay namatayan din siya
06:24.0
ng asawa at mga anak noong digmaan
06:29.0
bago paman kami sumabak sa labanan
06:31.0
ay meron na rin itong malubang karamdaman sa kanyang edad
06:35.0
kaya naman wala siyang takot na magbuwis ng buhay nun
06:42.0
etong sakit niya pa rin pala ang papatay sa kanya
06:46.0
dali-dali kong nilapitan si tatay Edgar
06:51.0
pinakita siya ng mga magulang
06:54.0
pinakilala ko si Lyra
06:58.0
hindi nagtagal ang buhay ni tatay Edgar nun
07:01.0
matapos namin mag-usap
07:04.0
pero sa harapan ng lahat ng mga naroon
07:07.0
mariin niyang binitawan ng mga katagang
07:11.0
sa amin umano ang mumunting lupa at bahay na
07:14.0
may iwan niya sa lugar na yon
07:16.0
mamuhay umano kaming mapayapan ng asawa ko
07:22.0
sa madaling salita
07:24.0
sa akin na ipamalan ang aking tatay-tataya ng lupay na yon
07:29.0
maliit lamang ito pero ang importante
07:32.0
may masasabi na akong akin
07:36.0
matapos ang libingay may konting pag-aayos lamang akong ginawa sa bahay
07:39.0
at pagkatapos ay doon na kami tumira ni Lyra
07:46.0
panglimang barangay ito mula sa dati naming tirahan
07:50.0
itong bahay ni tatay Edgar
07:53.0
isa sa mga barangay na masasabi namin
07:56.0
kung konting tao pa lamang ang naninirahan
07:59.0
kaya nga mas madaling na abuso ang pamilya ni tatay Edgar noong panahon ng digmaan
08:05.0
dahil wala silang mahihinga ng tulong
08:07.0
maski sina Cullas at ang iba pa naming kasamaan ay malayo din ang tirahan
08:14.0
lalo na noong mga panahon na yon na itong si Cullas
08:18.0
ay may nililigawang babae sa ibang bayan
08:21.0
kaya madalas itong wala
08:23.0
napapadaan din naman ito sa amin kapag tatawid sa barangay namin
08:28.0
nag-uusap naman kami ng mga pangyari sa buhay
08:33.0
dahil sa pala kaibigan akong tao
08:35.0
madalas akong nagliliwalew sa labas
08:39.0
para na rin makapagpalagay ang loob ko ang ibang mga tagaron
08:43.0
at makahanap ako ng mga gawaing makapagbigay sakin ng kita
08:48.0
samantalang ang aking asawang si Lyra ay nagsimula ng magtanim ng mga gulay
08:53.0
at mag-alaga ng mga manok sa bakura namin
08:56.0
nabigay din ang aming mga magulang
09:00.0
hindi ganun kaimportante ang pera nun
09:03.0
mas gusto ko pang ang produkto ang pinapambayad sa amin kesa sa pera
09:10.0
sa loob ng ilang linggo ay may nakilala naman akong mga tagaron
09:15.0
nakapalagay ang loob ko lahat
09:20.0
isang araw naisipan kong pasukin ang looban ng gubat
09:25.0
nalaman ko kasi sa mga bago kong kakilala na tagaron
09:29.0
na may mga shortcut din sa gubat na ito
09:33.0
patungo sa ibang mga barangay
09:36.0
naisip ko rin noon na mamulot-mulot na mga kung ano-ano mga kahoy para sa panggatong namin
09:45.0
bilang nasanay na rin sa mundok
09:48.0
ay alam ko ang palatandaan ng mga nadadaanan na mga tao o mga hayop
09:52.0
kaya bukod sa maliit na hawan na ginawa ng mga tao para madaanan papunta sa mga ibang lugar
10:00.0
ay meron akong napansin na isang trail noon
10:04.0
kung titingnan mong maigi o sa ordinaryong mga mata na walang karanasan sa pag-scout na mga ganitong lugar
10:13.0
hindi mo ito mapapansin
10:16.0
pero sa mga kagaya ko alam kong may ibang daanan doon
10:20.0
kaya imbis na sa natural na hawan na kudumaan ay lumikua ko doon
10:25.0
gawa na rin ang kuryesidad
10:30.0
sa pagdating ko sa gitna ng mga kapunuan
10:33.0
ay meron akong napansin bahay
10:39.0
maganda at maayos ang pagkakagawa
10:44.0
pero malinis sa bakuran
10:49.0
pagtawag ko para lang masabi ko ang aking presensya na naroon ako
10:54.0
at wala akong ibang hangad kundi ang makakilala ng iba pang mga kaibigan sa lugar
11:02.0
sa pagsigaw ko ay meron akong narinig na mga ingay mula sa likuran ng bakuran
11:07.0
weirdong tunog yun
11:09.0
agikik, pero para bang pasigaw na maririnig mo sa buong kagubatan
11:15.0
parang nagtatawag
11:18.0
muli akong napatawag
11:26.0
paalis na sana ako nang napansin kong hindi tumitigil ang mga ingay sa likuran
11:31.0
at talagang naiisip ko ang mga mga kapunuan
11:34.0
walang sumagot kong hindi tumitigil ang mga ingay sa likuran
11:39.0
at talagang naiinganyo akong silipin kung anong klaseng hayop ang naririnig ko
11:46.0
nagdaan-daan pa rin ako para lamang kung sakaling may tao sa likuran
11:54.0
nang makasigurado
11:56.0
ay paunti-unti akong naglakad sa likod pero
11:59.0
nasa labas pa rin ako ng perimeter ng kanilang bakuran
12:04.0
sa pagkakataon na ito
12:07.0
dun ko napansin na sa likurang bahagi ng bahay
12:11.0
ay may mga nakahambalang na mga halaman
12:15.0
daan-daan akong naglakad sa mga gilit nun
12:19.0
para tuluyang silipin ang kung ano ang meron sa likod
12:24.0
nagawa kong maisingit ang sarili ko
12:27.0
at nang tuluyan ko ng makita ang nasa likuran
12:31.0
saglit akong napatitig
12:34.0
ilang segundo akong tumingin ng maigi at
12:38.0
pagkatapos ko itong matitigan
12:41.0
hinawi ko ng pabalik ang mga tanim na iyon
12:45.0
daan-daan akong umatras
12:48.0
at naglakad na pabalik sa may labas ng bakuran
12:53.0
ano ang nakita ko?
12:55.0
bagay na alam kong hindi normal
12:59.0
nakita ko na ito dati sa isa sa mga sinampahan naming bundok
13:04.0
noong kasama ko si Tatay Edgar
13:10.0
mapagkakamalan mo silang kambing
13:13.0
maliban na lamang sa
13:16.0
hindi sila kasing laki
13:18.0
o kasing taba na mga ordinaryong kambing
13:21.0
kasing lapad ng dahon ng gabi ang tenga nila
13:26.0
at ang buntot nila ay parang mga saunggoy
13:30.0
ang mga ito ay walang iba
13:33.0
kundi yung tinatawag na mga sigbin
13:37.0
mga alaga na mga aswang
13:40.0
o ng mga mangkukulam
13:44.0
dagdag mo pa na ang katabi nila
13:47.0
ay nagraramihang sako na mga kalabasa
13:49.0
at sa isang gilid na parte ng kabahayan
13:53.0
ay isang hukay na nagsisilbing gawaan ng uling
13:59.0
hindi ako pwedeng magkamali
14:02.0
ang kubong na puntahan ko
14:05.0
ay pwedeng bahay ng isang aswang
14:08.0
o ng isang mangkukulam
14:13.0
muli ay nagtawag ako sa loob ng bahay
14:15.0
para kumbaga ay pinapaalam ko na wala akong masamang intensyon
14:21.0
pero walang sumasagot
14:24.0
kaya naman naglakad na ako pabalik nun
14:28.0
sa akin paglalakad
14:31.0
unti-unting nagbago ang simoy o ang amoy sa paligid
14:36.0
pamilyar din ang amoy na ito na alam kong hindi ordinaryo
14:41.0
hindi ko pato naaamoy kaninang papunta palamang ako
14:47.0
at hindi ko naman masasabing madilim na sa bubat na iyon
14:54.0
pero kasing baho ito ng tiyangaw
14:57.0
na may halong nabubulok na patay
15:01.0
papasok palamang sa isip ko noon ang posibilidad nang naaamoy ko
15:07.0
nang makita ko mismo ang kasagutan
15:09.0
sa harapan ko ay isang malaking baboy ramo
15:15.0
namimilog sa pula ang mga mata nito
15:18.0
lagas ang balahibo
15:21.0
mahaba ang mga paa
15:25.0
at ang isang napansin ko ay ang tenga nito sa kaliwang bahagi
15:30.0
mas maliit kesa sa kabila
15:33.0
nang ibig sabihin ay natapyasan ang tenga nito
15:37.0
narinig ko itong huminga ng malalim
15:41.0
alam kong hindi ito ordinaryong hayop lang
15:46.0
kung sakaling totoo man ang aking naisip noong mga panahon na iyon
15:50.0
naiintindihan ko siya
15:53.0
alam niyang galing ako sa teritoryo niya
15:56.0
at pinoprotektahan niya na lamang ang lugar niya
16:00.0
lalo na sa katulad kong bagong salta
16:07.0
bago lamang po ako dito sa lugar at naghahanap ng mga bagong kaibigan
16:12.0
wala akong hangad na hindi maganda
16:15.0
patawarin niyo ako kung sakaling nang imaasok ako dito sa teritoryo niyo
16:22.0
saglit na tumitig sa akin ng nilalang pagkasabi ko nun
16:26.0
at makakasabi ko sa akin
16:28.0
na tumitig sa akin ng nilalang pagkasabi ko nun
16:32.0
at makalipas lamang ang ilang segundo ay naglaka dito sa kaliwang bahagi
16:38.0
umalis siya sa dadaanan ko
16:41.0
kagaya ng sabi ko
16:44.0
sanay na ako sa pakikis sa lamuha sa kanila
16:48.0
ramdam naman ito ang sinsiritad ko
16:51.0
at hindi lahat ng katulad nila ay masasama
16:53.0
lala na mga kagaya nilang nagtatago at namumuhay sa liblib
16:58.0
para umiwas sa kung anumang pwedeng mangyari
17:04.0
bago ako tuluyang lumagpas
17:07.0
alam kong nasa paligid lamang siya
17:12.0
at sinabi kong ako'y babalik na sa labas ng gubat
17:15.0
muli akong humingi ng tawad at tuluy-tuloy kong tinahak ang daan palabas
17:24.0
ipagpapabukas ko na lamang ang pangangahoy at pahapon na rin
17:29.0
ayokong magtagal doon sa gubat kayong
17:32.0
wala akong ibang dala
17:35.0
kundi panali ko sa pangunguha lamang sana ng mga tuyong sanga
17:40.0
mula doon hanggang makarating sa labas ng gubat
17:43.0
ramdam ko ang mga matang nakatitig sakin
17:47.0
pero alam ko na nagmamatsyag lamang ang mga ito
17:52.0
nagpatuloy na lamang ako
17:55.0
at pinaramdam ko na wala naman akong dahilan
17:58.0
para may gawing hindi maganda
18:01.0
hanggang sa tuluyan na akong makarating sa bakura namin at pumasok sa loob ng bahay
18:07.0
bago ako tuluyang dumiretsyo sa balon para magigib noon
18:11.0
napatingin ako sa pasukan ng gubat
18:14.0
nakita ko ang isang taong nakatayo doon
18:22.0
at malinaw na malinaw sakin na sa direksyon ng bahay namin ito nakatitig
18:30.0
na makita niyang nakatingin ako sa kanya
18:35.0
at nawala na lamang sa dilim ng liblib ng kakahuyan
18:38.0
nasabi ko na lamang sa sarili ko na
18:41.0
wala naman atang hindi magandang gagawin
18:46.0
mas maiging kaibiganin ko kung totoo man ang kutob ko noon
18:51.0
bago dumilim ay kinuha ko ang bisikleta ko
18:55.0
tumungo ako sa kalsadahan
18:57.0
papuntang pinakamalapit na bilihan
19:01.0
naganap ako ng bawang, yam,
19:04.0
suwerte namang meron.
19:08.0
papabuhayin ko ang bawang at duya para maitanim ni Lira
19:12.0
ngayong kahit papano eh
19:14.0
kung sakali mang hindi maging mabait ang mga iyon
19:18.0
ay mapuprotekta namin ang sarili namin
19:27.0
pagkauwi ay tamang nagluluto na rin ang asam
19:30.0
at tinintay ko na lamang ang hapunan
19:34.0
lumabas ako sa glit ng bahay
19:37.0
malayo ang mga kabahayan
19:40.0
aabutin pa ako ng ilang minuto para makarating sa isang kapitbahay namin
19:45.0
pero tanaw mo naman yun dahil sa liwanag ng lampara
19:51.0
nagigib muna ako ng tubig na may imbak namin sa palikuran
19:55.0
tsaka sa may kusina
19:56.0
habang ginagawa ko yun
20:00.0
nakaramdam na naman ako ng hindi mapakali
20:03.0
yung nanalayo yung balahibo mo sa batok
20:06.0
tapos parang nadudumi ka kahit hindi naman
20:10.0
walang pinagkaiba kapag nagtatago kami sa paanan ng bundok
20:15.0
at ilang metro lamang ang layo ng mga dayuan sa amin
20:20.0
kunwari ay abayad
20:21.0
pero nakatingin-tingin ako sa paligid nun
20:26.0
sa muling pagtingin ko sa may bandang kakahuyan
20:30.0
doon ay may naaninag ako
20:35.0
para lamang siyang dalawang baga ng tabako
20:39.0
pero habang tumatagal
20:41.0
at nagagawang mag-adjust na mga mata ko sa dilim
20:45.0
sa tulungan ng mga dalawa
20:47.0
sa tulungan na rin ng parang liwanag na yun
20:51.0
naaninag ko ang anino na
20:54.0
nagmamay-ari sa dalawang pulang nagbabaga
20:58.0
na kung hindi ako nagkakamali
21:05.0
nasa may labas siya ng kakahuyan
21:08.0
masid na masid ito sa akin
21:13.0
dahil wala namang mga kakahuyan
21:15.0
dahil wala namang ibang bahay doon
21:18.0
maliban sa amin kung saan siya humaharap
21:23.0
napaisip ako Sir Seth
21:26.0
kung yung habol pa rin ba niya ay
21:29.0
kung ano ang rason kung bakit ako napapunta sa bahay niya
21:34.0
hindi ko inalis ang tingin ko sa kanya
21:37.0
na pumasok sa kusina para ilipat ang inigib ko sa tapayan
21:42.0
kumurot ako ng luya
21:43.0
ng bawang at kapiranggot na asin
21:47.0
at nang mapansin kung hindi pa rin siya umaalis sa kung nasaan siya nakatayo noon
21:53.0
lumingon ako kay Dira
22:01.0
kakausapin ko lang yung isa nating kabaryo
22:05.0
tumangon na lamang din ang asawa ko noon
22:09.0
tuloy-tuloy na naglakad
22:13.0
habang papalapit ako sa kanya ay hindi ko maiwasang kabahan
22:18.0
dahil doon ko lamang din napagtanto na wala na naman akong dalang patalim
22:23.0
para tumulong sa akin kung sakaling dumugin ako nito
22:30.0
unti-unting humina ang baga sa mga mata niya
22:35.0
hanggang sa tuluyan na itong nawala
22:37.0
at ang kilabot na nararamdaman ko sa kanya ay unti-unti na rin naglaho
22:44.0
at ng ilang metro na lamang ang agot namin noon
22:48.0
napansin ko ang biglang pagliwanag ng maitim niyang balat
22:53.0
para bang mula sa kulay anino ay bigla na lamang itong naging tisoy
23:01.0
may uban na ang mga buhok niya
23:05.0
na sa tingin ko ay aabot ng anim na talampakan
23:11.0
hindi ako katangkaran
23:13.0
nasa limang talampakan lamang ako at limang pulgada
23:20.0
pero nang mapalapit na talaga ako sa kanya ay iramdam kong umatras itong saglit
23:28.0
magandang gabi ho
23:30.0
tanging na ibulalas ko na lamang sa kanya noon
23:32.0
umiti ang matanda
23:34.0
tinanong ko ito kung ano ang may paglilingkod ko sa kanya
23:41.0
napansin niya lamang umano na bago na ang nakatira sa bahay ng aking tatay-tatayan
23:47.0
mabilisan ko namang naikwento sa kanya kung bakit noon
23:51.0
tumangutang ko lamang ito
23:56.0
ako po si Arturo Manong
23:58.0
kayo po, anong pangalan niyo?
24:03.0
nakita kong aabot sana ito ng kamay niya para makipagkamay
24:07.0
pero agad niyang binawi nang mapansin ang mga hawak-hawak ko
24:11.0
na pangontra sa mga aswang
24:18.0
ako ang nakatira sa bahay dyan sa loob ng gubat
24:22.0
nakita ka kasi ng asawa ko kanina na dumaas
24:25.0
yan naman sinilip ko kayo dito
24:30.0
tumangon na lamang ako at humingi ng pasensya noon
24:33.0
sinabi ko sa kanya na naligaw ako
24:37.0
muli ay umiti ito
24:39.0
at sinabing ayos lang
24:41.0
kung may kailangan daw ako ay huwag daw akong mag-atubaling puntaan silang mag-asawa
24:48.0
ikinagagalak niya umano akong makilala
24:51.0
bago ito tuluyang nagpaalam
24:55.0
at walang kailaw-ilaw na dala
