00:41.0
at tinudumog na mga banyaga taon-taon
00:44.0
Siguradong magugulat ka sa malaalaman mo
00:48.0
na doon na ako kayo sa kuweba ang isang tahon
00:50.0
na may lamang nakagiging bahal na lihim
00:54.0
Mayroong mga naniniwala
00:56.0
at marami din naman ang naghihinala
01:27.0
Sa bandang kaliwa ng Pilipinas
01:31.0
makikita ang mahabang isla ng Palawan
01:34.0
Kinikilala na isang paraisong puno ng mga coral reefs
01:38.0
kung saan namamalagi ang napakaraming klase ng isda
01:42.0
at sarisaring uri ng mga halamang pandagat
01:45.0
Siguradong marami ang nagnanais bumalik
01:48.0
na masilaya ng mga higanting whale sharks,
01:50.0
sea turtles, dolphins at ang mailap na sea cows
01:55.0
Mga nakabibighaning tanawin na namamataan lamang
01:58.0
habang ang sikat ng araw ay marahang humahaplos
02:01.0
sa malakristal na tubig ng karagatan
02:04.0
Sa kabila ng ganda nito
02:06.0
May isang sikreto ang isla na natagpuan ng mga archaeologists
02:10.0
ilang taon na ang nakararaan
02:12.0
Sikretong napapalob sa Kuweba ng Ile
02:17.0
Sa tahimik na barangay ng Nui Bahay
02:19.0
sa kanang direksyon ng El Nido bandang itaas ng isla
02:23.0
Matatagpuan doon ang isang toring bato
02:26.0
ang Ile Tower Crust sa Tewil Valley
02:30.0
Sa pana ng higanting bato
02:32.0
isang kuweba ang nagbunyag sa isang tagpo
02:35.0
na paghusapan ng buong mundo
02:38.0
Mga taong 1920s panaging sentro ng paghukayang malawak na lambak
02:43.0
Nung dumating sa bansa
02:44.0
ang isang archaeologist mula sa Amerika na si Carl Guthie
02:49.0
Noong unang nasilayan ng lalaki ang isla
02:52.0
sabighani ito sa ganda ng tanawid
02:54.0
na parang isang turistang walang malay na nahulimaling
02:57.0
sa kanyang natagpuan
03:00.0
Dito nagsimula ang interes sa isla
03:02.0
bilang sentro ng archaeologist sa bansa
03:05.0
Ang pakay sa simula
03:06.0
ay ang paghanap ng mga sinaunang paso na gawa ng mga inchik
03:10.0
ngunit ang kanilang nahagilap sa lugar
03:12.0
ay mas mahalaga pa sa mga made in China
03:16.0
Katulong ang mga katutubo sa paghukay
03:18.0
maraming natagpuan ang mga talubhasa noon
03:22.0
Sa pagsabit ng taong 1970s
03:24.0
sumunod sa yapak ni Carl Guthie
03:26.0
ang isa pang eksperto na si Robert Fox
03:29.0
na mula din sa Estados Unidos
03:32.0
Pagdating ng ilan pang mga talubhasa
03:34.0
mas lalong naikot ang mahabang isla
03:37.0
At sa kauna-una ang pagkakataon
03:39.0
lumantad ang isang batong bundok
03:41.0
ang tinawag nilang Ile Tower Crust
03:46.0
Noon una nagulat ang mga eksperto sa klase ng bundok na ito
03:49.0
dahil ito ay isang limestone
03:52.0
Humigit kumulang sa isang daang metro ang taas nito
03:55.0
at kakaiba ang hugis
03:57.0
Kadalasan ang mga tower crusts na nadiskubri sa ibang bansa
04:00.0
ay grupo-grupo at minsan ilihilera
04:03.0
Bagamat mayroong ibang mga limestone sa Palawan
04:06.0
ang Ile Tower Crust ay kapansin-pansin
04:09.0
at nagsosolo sa isang bahagi ng Deauville Valley
04:13.0
Nakabibiganing tanawin para sa mga dayuhan
04:16.0
ang higanting limestone
04:17.0
na nababalutan ng mga malusog na halaman
04:22.0
Hindi nagatubili ang mga eksperto sa paana ng bundok
04:25.0
at doon bumungad ang kuweba
04:27.0
na babago sa takbo ng kanilang buhay
04:30.0
at sa kasaysayan ng buong Palawan
04:34.0
Sa mga sumunod na dekada
04:36.0
marami ang nahukay sa kuweba ng Ile
04:38.0
na ikinagalak naman at ikinatuwa ng mga eksperto
04:44.0
Pero may isang tagpo
04:45.0
na ikagugulat nila
04:48.0
Ang ulat ng Palawan News noong 6 May
04:51.0
ngayong taong 2023
04:53.0
na ang mga natagpuan sa matalinghagang lambak
04:57.0
ay ang simula pa lang ng kaalaman hinggil sa sangkatauhan
05:02.0
Sa loob ng dalawang dekada
05:04.0
napakarami ng natagpuang artifacts
05:06.0
sa paligid ng lugar
05:07.0
at ilang tagpo ang hindi pa rin lubusang
05:10.0
nauunawahan ng mga sayantipiko
05:13.0
Ilan sa kanilang nadiscovery
05:15.0
ay mga higating kabibe ng shikamaya
05:17.0
na nasa haligi ng kuweba
05:20.0
Mga buto ng tigre at usa
05:21.0
na nagkalat sa paligid
05:23.0
Kagamitang bato katulad ng hand axe
05:26.0
na ginamit noong sinauna
05:28.0
at mga palamuting gawa sa iba't ibang bagay
05:31.0
Mga nakamamanghang nahukay at ngayoy
05:33.0
itinatanghal sa museo ng Deauville Valley
05:37.0
Subalit may isang tagpo ang nagdulot sa kanila
05:39.0
hindi ng pananabik
05:41.0
hindi rin pagkatuwa
05:44.0
Ngunit isang tagpo na nababalot sa hiwaga
05:48.0
Ano ang laman ng mahiwagang kahon?
06:10.0
Kung pamilyar ka sa nakakatakot na balita
06:20.0
hinggil sa mga chop-chop ladies ng Pilipinas
06:23.0
Katulad ni na Lucila Lalo noong taong 1967
06:26.0
at Elsa Castillo noong 1993
06:29.0
ang natagpuan sa kuweba
06:31.0
ay magpapasabog sa pagtatalo
06:33.0
kung sino talaga ang unang chop-chop lady
06:35.0
sa kasaysayan ng Pilipinas
06:38.0
Taong 1998 tinuloy ng museo ng Pilipinas
06:41.0
ang mga paghukay sa Deauville Valley
06:43.0
Mula noon dumami na ang pinaginteresang lugar
06:48.0
Katulad ng Paasimbahan Cave at Pilanduk Cave
06:51.0
Hanggang sa tuluyan ng suriin
06:53.0
ang kamanghamanghang kuweba
06:55.0
sa paanan ng Ile Tower Crust
06:58.0
Matapos ang pandemia
07:00.0
dali-dali ang nagbalik sa pag-aaral
07:02.0
ang mga archeologists
07:04.0
Tapakaraming artifacts nang nadiscovery sa lugar
07:07.0
Sa bukana pa lamang
07:09.0
ng nakamamanghang kuweba
07:11.0
napagtantuna ng mga scientifico
07:13.0
na simula pa lamang ito
07:15.0
ng maraming tagpo
07:17.0
Ipinaliwanag ng mga dalubasa
07:19.0
na kahit isang metro lamang
07:21.0
ang lalim ng hukay
07:23.0
marami na silang nakita
07:25.0
Sa magkatabing bunga nga ng Ile Cave
07:27.0
nahukay ng mga eksperto
07:29.0
ang isang organic at malambot na kahon
07:31.0
Marami na silang natagpuan sa loob
07:33.0
Hindi katulad nito
07:37.0
Siyempre naglalakang lahat
07:41.0
Pero ang hindi nila alam
07:43.0
na ang nasa loob ay kagimbal-gimbal
07:45.0
Ito lamang ang nag-iisang kuweba
07:47.0
sa mga ritual ng sinuunang tao sa lugar
07:49.0
Sa loob nakabalot
07:51.0
ang tinaddad na labi
07:55.0
Hindi ito mula sa noong dekada 90
07:57.0
o kahit mga taong 1960s
07:59.0
ang babay ay pumanaw
08:01.0
na isang lalibong tao na ang nakararaan
08:05.0
sa Ancient Origins noong taong 2013
08:09.0
ng isang grupo ng mga siyentipiko
08:11.0
ang isang lalibong taong labi
08:13.0
ng isang babay sa kuweba
08:19.0
na ang nakakatakot dito ay
08:21.0
may mga hiwa sa duktong ng mga buto
08:23.0
Ibig sabihin lang
08:25.0
na ang nagsagawa ng ritual
08:27.0
ay may alam kung papaano mag-disarticulate
08:29.0
o paano mag-hiwa-hiwalay
08:31.0
ng mga buto ng tao
08:33.0
Nakita din ang mga marka ng gasgas sa bungo
08:35.0
na ibig lang sabihin
08:37.0
tinanggalan ang lama ng babay
08:39.0
gamit ang isang uri ng kagamitan
08:41.0
siguro isang hand axe
08:49.0
Malagim na katapusan para sa isang babay
08:51.0
Ayon sa mga dalabhasa
08:53.0
nais ng ilan sa grupo
08:55.0
na bansagan siyang
08:59.0
Sabalit hindi pa nila matiyakang detaly
09:05.0
binahayag ng mga eksperto na hindi pa rin nila alam
09:07.0
kung saan lupain nagmula ang babay
09:09.0
at ang kahalagahan ng nakakilabot
09:11.0
na ritual sa mga pumanaw
09:13.0
Hinalam pa rin nila
09:15.0
kung saan bahagi ng Daywell Valley
09:17.0
nakatira ang mga sinaunang tao doon
09:19.0
Pero, sigurado na sila
09:21.0
na ang kuweba ay ginamit
09:23.0
ng mga sinauna bilang isang libingan
09:25.0
At isang ebidensya
09:27.0
sa mga kakaibang pagburon
09:29.0
6,000 taon na ang nakalilipas
09:31.0
Siguro sa hinaharap
09:33.0
mas mabibig ang liwanag
09:35.0
ang hiwagang bumabalot
09:37.0
sa nakagiging balantag po
09:41.0
Siguro sa iyong susunod na pagbisita
09:43.0
sa barangay niyo ibahay
09:45.0
makakatagpukan ang mas nauna pang
09:49.0
sa kasayasayan ng Pilipinas
09:55.0
Napakayama ng bansa
09:59.0
Napakarami ng natatagpuan
10:01.0
Pero bakit bihira lamang
10:05.0
Yung iba nakamamangha
10:07.0
at meron namang nakagihimbal
10:11.0
ang naganap noong sinauna
10:13.0
ay napakagandang kwento
10:15.0
na nararapat lang na ipahayag
10:17.0
sa lahat ng paaralan
10:19.0
Buksan mo ang iyong isip
10:21.0
at hindi pa nang lubusan
10:23.0
ang iyong pangunawa
10:25.0
sa mga kasayasayang kapupulutan
10:31.0
Katotohanan ng Susie
10:35.0
Sa Tunay Na Kalayaan
10:51.0
Sa Tunay Na Kalayaan
11:21.0
Sa Tunay Na Kalayaan
11:51.0
Sa Tunay Na Kalayaan
