00:43.0
Ngunit, ito ba talaga ang gusto ni Rizal na mangyayari pagkatapos niyang mamatay?
00:49.0
Meron kaya siyang huling habilin.
00:51.0
Bago natin pag-usapan ng huling kahilingan ni Rizal, balikan muna natin ang huling sandali niya sa Fort Santiago.
00:58.0
December 26, 1896, nilitis si Rizal at napatunay ang guilty sasalang pagsisimula ng revolusyon at pagtraidor sa Spain.
01:07.0
Ito ay may uugnay natin sa mga librong sinulat niya, ang No Limitangere at El Filibusterismo.
01:14.0
Comment down below kung nabasa mo na ang mga librong ito.
01:16.0
December 29, alas 6 ng umaga, binasa sa kanya ni Kapitan Rafael Dominguez ang kanyang death sentence.
01:23.0
Sa oras na ito, sigurado na ang kamatayan ni Rizal, ngunit nanatili pa rin siyang kalmado.
01:29.0
Bandang alas 7 ng umaga, inilipat na si Rizal sa kanyang death cell.
01:33.0
Ito ang huling celda bago siya patayin.
01:36.0
Sa kanyang death cell ay binisita siya ng mga Spanish officials, dating mga guru at mga pari.
01:42.0
Sa oras ding ito, sinasabing nag-retrack umano si Rizal o binawi niya ang lahat ng kanyang masasamang sinabi
01:48.0
laban sa simbahang katoliko sa pamamagitan ng pagsisulat.
01:52.0
Ngunit hanggang ngayon ay hindi pa ito napapatunayan.
01:55.0
Comment down below kung gusto mong marinig ang kwento tungkol dito.
01:58.0
Noong December 28 naman, isang araw bago matanggap ni Rizal ang hatol sa kanyang kamatayan,
02:04.0
ang kanyang ina at mga kapatid na babae ay sinubukan pang makipag-usap sa Governor General mismo ng Pinas
02:11.0
na si Governor General Camillo de Polavieja.
02:14.0
Ngunit hindi sila pinayagang makipag-negosasyon dito.
02:17.0
Kaya noong December 29, tinanggap na lamang nila ang kapalaran ni Rizal
02:22.0
at sa huling pagkakataon ay binisita siya sa kanyang death cell.
02:26.0
Dito na rin sasabihin ni Rizal ang kanyang huling hamilin.
02:30.0
Paano? Ang mga huling oras ni Rizal sa kanyang kulungan ay ginamit niya upang magsulat.
02:36.0
Dito niya isinulat ang tulang Mi Ultimo Adios o Huling Paalam na may misteryosong mensaheng nakatago.
02:44.0
Noong kinausap niya si Trinidad, binigyan niya ito ng isang lampara at ibinulong sa wikang ingles na meron itong laman.
02:52.0
Alas 7 ng umaga, December 30, 1896, naglakad si Rizal sa gitna ng Bagumbayan.
02:58.0
Nakatalikod si Rizal sa firing squad at ito ang nakakapangilabot.
03:03.0
Dahil ang firing squad daw na ito ay kinabibilangan ng mga Filipino.
03:08.0
Ayon sa mga kwento, hindi talaga mga Kastila kundi Filipino ang bumaril kay Rizal.
03:14.0
Bakit nila ito ginawa? Ito ay dahil nakataya din ang buhay nila.
03:19.0
Sa likod nila ay mga Kastilang sundalo na handa silang barilin kung hindi nila babarilin si Rizal.
03:25.0
Ginawa nila ito para magmukhang malinis ang kamay nila sa pagkamatay ni Rizal.
03:30.0
Pero kahit Filipino ang bumaril, mga Espanyol pa din ang nagutos na patayin si Rizal.
03:36.0
Ninais daw ni Rizal na harapin ang firing squad dahil malinis ang kanyang konsensya,
03:41.0
ngunit hindi siya pinayagan. Kaya nakatalikod siya noong binaril.
03:46.0
Bago tuluyang mamatay ay sinabi ang mga salitang,
03:49.0
consumatum est, na ang ibig sabihin ay, natapos na.
03:53.0
Noong tinamaan na siya ng bala, ay sinubukan pa niyang harapin ang mga bumaril sa kanya.
03:58.0
Kaya bumagsak siyang nakatihaya. At doon na nga nagwakas ang buhay ni Rizal.
04:04.0
Ngunit pagkatapos nito, ano nga ba ang nangyari sa kanyang bangay?
04:08.0
Ano ang mensaheng laman ng mi ultimo adyos?
04:11.0
Noong kinausap ni Rizal si Trinidad, binulungan niya ito sa wikang ingles na naiintindihan ni Trinidad,
04:17.0
ngunit hindi ng gwardya ng Zelda. Sinabi ni Rizal na may laman ang lampara.
04:22.0
Noong nakauwi sila, ay agad nilang binuksan ito ni Maria.
04:26.0
Isa pang kapatid ni Rizal. Doon ay natagpon nila ang puling tulan ni Rizal na mi ultimo adyos,
04:32.0
na nagla naman ng pamamaalam ni Rizal at kasama na dito ang kanyang kahilingan kung paano siya iniliving.
04:39.0
Sa kabilang banda, ang mayor ng Manila noon na si Manuel Luengo,
04:44.0
ang tanging tumanggap ng pakiusap ni Doña Teodora na asikasuhin ang katawan ni Rizal
04:49.0
pagkatapos ng kanyang eksikusyon. Nakahanda na ang kabaong.
04:53.0
Ngunit ang bangkay ni Rizal ay hindi na mahanap. Kinuha ito sa luneta pagkatapos barilin
04:59.0
at hindi na mahanap kung saan ito inilibing.
05:02.0
Kung saan saang sementeryo hinanap ng pamilya ang kanyang libingan,
05:06.0
hanggang sa ang kapatid ni Rizal na si Narcisa ay nakarating sa Pacos Cemetery.
05:11.0
Mula sa malayo ay nakita niya si na mayor Manuel Luengo na parang may inaasikasong libingan
05:17.0
at agad niyang naisip na ito ang libingan ni Rizal.
05:21.0
Nang umalis si na Manuel Luengo ay agad na lumapit si Narcisa sa libingan.
05:26.0
Nagpatulong siya sa sepulturero na lagyan ng simpleng marble slab ang libingan ng kapatid.
05:32.0
Sa loob ng dalawang taon, ganito ang naging muka ng libingan ni Rizal.
05:37.0
Pero ito rin talaga ang nais niyang maging libingan.
05:40.0
Sa kanyang tulang mi ultimo adios ay malinaw na sinabi niya na gusto niya ng simpleng libingan
05:46.0
na may markah ng krus o di kaya'y bato.
05:49.0
Ngunit hindi dito nagtatakos ang kanyang huling habilin
05:52.0
dahil may isa pa siyang liham na hindi naibigay sa kanyang pamilya.
05:57.0
Ngunit bago tayo pumunta sa liham na ito, balikan muna natin ang nangyari dalawang taon matapos mamatay si Rizal.
06:03.0
Natalo ang Spain sa Amerika.
06:05.0
Agad na hinanap ni Narcisa ang pinaglibingan kay Rizal at ipinahukay ito.
06:10.0
Dito nila nadeskubreng walang kabaong si Rizal noong inilibing
06:14.0
at nakilala pa nila ang suot ni Rizal,
06:16.0
ngunit ang ibang parte ng kanyang damit ay nabulok na.
06:19.0
Nilinis ang kanyang mga natitirang buto at inilagay sa isang ivory urn
06:24.0
na kalaunan ay inilipat sa luneta kung saan nakatayo ang kanyang rebulto,
06:29.0
kung saan inaalala ang kanyang kamatayan taon-taon.
06:33.0
Ngunit sa liham na hindi niya naibigay sa kanyang pamilya,
06:36.0
may iba pang kahilingan si Rizal sa kung paano siya inilibing.
06:40.0
Taong 1953, may mga dokumentong ibinigay ang foreign minister ng Spain
06:45.0
na si Alberto Martin Artajo y Alvarez sa Pilipinas
06:49.0
at kabilang doon ang liham ni Rizal.
06:51.0
Naglalaman ito ng kanyang kuling habilin.
06:54.0
Una niyang inihabilin sa mga magulang na ilibing siya sa lupa.
06:58.0
Pagkatapos ay lagyan ng bato o krus ang kanyang libingan bilang marka.
07:02.0
Sunod ay sinabi niyang tanging ang pangalan,
07:05.0
araw ng kapanganakan at kamatayan lang ang ilalagay sa kanyang puntot.
07:09.0
Sinabi niya na maaari daw lagyan ng bakod ang kanyang libingan,
07:13.0
ngunit huwag gunitain ang kanyang kamatayan.
07:16.0
Bilang panghuli, iniling niyang ilibing sa paang bundok.
07:20.0
Dito lamang nalaman ang tunay na nais ni Rizal sa kanyang libingan.
07:24.0
Walang anniversary celebration at walang malaking rebulto,
07:28.0
isang simpleng libingan lamang sa paang bundok ng kung paano siya inilibing.
07:34.0
Ngunit naging taliwas dito ang ating ginagawa taon-taon
07:38.0
at ang malaking rebultong ginawa para kay Rizal.
07:41.0
Kaya ang tanong, matutuwa kaya siya kapag nalaman niyang
07:44.0
ganito siya inaalala ng mga Pilipino ngayon?
07:47.0
Ang buhay at kamatayan ni Rizal ay patuloy na nagbibigay
07:51.0
ng inspirasyon at aral sa bawat Pilipino.
07:54.0
Ang kanyang kahilingan na magkaroon ng simpleng libingan sa paang bundok
07:58.0
ay isang paalala sa atin na ang tunay na pagkilala sa kanyang kabayanihan
08:03.0
ay hindi nakukuha sa pamamagitan ng pagpapakita ng malaking rebulto
08:08.0
o pagdiriwang ng anniversary celebration.
08:11.0
Sa halip, ang tunay na pagkilala ay nakakamtan sa pamamagitan
08:16.0
ng pagpapakita ng kabutihan sa kapwa at pagpapakita ng pagmamahal sa bayan.
08:21.0
Ang pag-alala sa kanyang kamatayan ay dapat magbigay inspirasyon sa atin
08:25.0
upang ipagpatuloy ang laban para sa kalayaan, katarungan at pagbabago sa ating lipunan.
08:31.0
Sa ganitong paraan, mapapakita natin na hindi nabigo ang kanyang mga sakripisyo
08:36.0
at magsisilbi nating pagpapahalaga sa kanyang buhay at kabayanihan.
08:55.0
Thank you for watching!
