#News5Throwback | Sa ginagalawan nating siyudad na tila isang gubat, masikip at nag-uumapaw sa kaunlaran, #Kaya pa nga ba magkaroon ng ligtas at maayos na espasyo? #News5 Follow News5 and stay updated with the latest stories! Facebook: facebook.com/News5Everywhere Twitter: twitter.com/News5PH Instagram: @news5everywhere Tiktok: https://www.tiktok.com/@news5everywhere Website: news5.com.ph

Video Transcript / Subtitles:( AI generated. About AI subtitles » )

* AI ("Artificial Intelligence") subtitles on Tagalog.com are generated using "Whisper" by OpenAI (the same company that created ChatGPT and DallE2). Results and accuracy may vary.
* The subtitles do include errors occasionally and should only be used as a tool to help with your listening practice.
* You can request this website to create a transcript for a video if one doesn't already exist by clicking the "Request AI Subtitles" button below a video. Transcribing usually takes 30-40% of the length of a video to complete if there are no other videos in the queue. For example, a 21 minute video will take 7-8 minutes to transcribe.
* Running a super fast cloud GPU server to do these transcriptions does cost money. If you have the desire and financial ability, consider becoming a patron to support these video transcriptions, and the other tools and apps built by Tagalog.com

Pano nga ba nating sisimula ng ating araw?

Pumapasok tayo sa siyudad na tila isang gubat.

Imbis na putikan, sementadong kalsada ang iyong binabagtas.

Imbis na manliit ka sa mga puno, sa mga nagtatayugang gusali.

Imbis na mga ligaw na hayop, mga humaharurot na sarili.

Imbis na mga ligaw na hayop, mga humaharurot na sasakyan ang iyong nasasalubong.

Ito ang gubat na ating ginagalawan.

Masikit, naguumapaw sa kaularan.

Kaularan na tila sinasagasaan ang karapatan nating mabuhay na may maayos at ligtas na spasyo.

Ito ang ginagalan na ating ginagalawan.

Ayon sa mga ekonomista, pangalawang Pilipinas ang mundo na may mataas na economic growth.

Kitang-kita naman yan sa kabi-kabilang konstuksyon sa paligid.

At ang mga spasyong sanay magbibigay hinga sa bilis ng pag-usad ng syudad, tila mabilis ding kinakain ng kaularan.

Ang pagpaplano raw sa ating syudad hindi naaayon sa tamang zoning, kundi nadadaan sa kumpapaano kikita sa mga konkretong nagtataasan at naglalaparan.

Kabalik na rin ito sa ilang mga lugar na akin na bisita.

Mula sa London na nakakonekta ang mga parke tulad na namang itong St. James, Hyde Park, Green Park at Kensington Gardens.

Hanggang sa Amsterdam na tila ang buong kalsada ay ginawa para sa mga pedestrian.

Bawat sulok hindi nawawalan ng maliit na tambayan.

Pati na rin dito sa Porto, Portugal na bawat espasyo nagbibigay daan para mas kilalaning ang mga bantayog ng kanilang kultura at kasaysayan.

At ang madalas kong bisitahin ng syudad sa Finland, ang Espoo, na bawat residential village ay may mga gubat na pwedeng puntahan, tag-init man o kahit panahon ang taglamig.

Pero kung may isang lugar na pinagsama-sama ang lahat ng yan sa iisang syudad, yan ang Vancouver.

Ito ay isang bagay sa tradyisyon, isang bagay sa mga bisitahin, ito ay isang bagay sa mga kultura at mga mga bagay.

Well, I think Canadians have a strong tradition and respect for space.

We grew up with space, we respect space, we welcome people to come to live and work and help Canada grow.

Sa bawat sentro ng kongkretong gubat, may mga maliliit na espasyong pwedeng pagtambayan.

Sa pagitan ng mga gusali, may malalawak na lakaran.

Walang sasakyang pwedeng pumasok na kuminsay pinalilibutan ang tindahan.

Ang mga bisikleta nagkalat sa dahan.

Dahil ang mga kune-konektadong espasyo ang mas nagpapabilis sa kanilang bisikleta.

Si Francis, isang Pinoy na lumaki sa Australia, piniling mamuhay pansamantala dito sa Canada.

Mula sa kanyang tinutuluyan sa Richmond, binibisikleta lang niya ang lugar kung saan siya nagtatrabaho.

Is it normal that you see people here going to the office using their bikes?

Actually, that's exactly what you're going to see.

Actually, the best place you can see those, people wearing suits, biking, downtown.

It's like a bike area lang talaga, running around Stanley Park, downtown.

Ang pagkakaroon ng espasyo rito nagbigay daan para sa mga taong iwanan ang kanilang mga sasakyang sa bahay,

at simplihan ang kanilang pamumuhay.

Ginawa ko ito para makatipid as well.

Kasi nga, survival tayo, right?

Kaming walang pamilya, walang kahit sino.

So, if you wanted to survive, kailang tinting buhay lang.

Bukod dito ay nakatulong din daw ang pagbibisikletang bawasan na tinatawag na carbon footprint na iniiwan sa kalikasan.

May mga batas daw na inihaing para dagdagan pa ang biking lanes, lalo na sa mga residential area,

para maging konektado ang lahat ng parke at ibang lagusan ng mga tao dito.

Sabili tinas naman, let's say, if you're in the Philippines,

people drive there crazily, right?

The thing is, for me to be able to bike sa Pilipinas,

kailangan ko maramdaman, I'm comfortable that these people care about me.

But the thing is, right now, out of the bus and the jeep, I don't think so.

Sa kalsada ng Canada, may tinatawag ng street hierarchy.

Una, ang pedestrian, sinusundan at sasakyan,

at ang mga motorist.

Laging nangunguna ang kapakanan ng mga pedestrian sa kalsada.

Basically, mag-giveaway ka ng mga pedestrian or mga bikers.

Kahit tumawid ang pedestrian sa maling tawiran,

they have to stop.

Now, pag natamaan sila sa gasaan, kahit nag-jaywalk sila,

they're gonna be at fault.

And they're gonna be fine for that.

At dito sa Stanley Park, nagtagpo-tagpo ang lahat.

Joggers, brisk walkers, at mapabikers man.

Ang parte nito, hindi nilika ng isang landscape artist,

kundi hinubog na mahabang panahon.

Dinagdagan lang ito na mga nilang istruktura,

pero napanatili pa rin ito ang dati niyang isa.

At ito, ito, ito, ito, ito, ito, ito, ito, ito, ito, ito, ito, ito, ito, ito.

Dinagdagan lang ito na mga nilang istruktura,

pero napanatili pa rin ito ang dati niyang itsura.

Sa sukat na 1,001 acres o katumbas ng Siam at kalahating Mall of Asia,

pinamugaran ito ng mahigit sa kalahating milyong mga puno,

na daan-daan taong nakatayo na.

Ang sagradong lugar para sa mga Native Americans,

ngayon isang malaking park na para sa mga Canadian at turistang

nais makilala ang kasaysayan ng mga katutubo ng bansang ito.

Ito is parang liking ng kultura na drulas kunna sa igtulong

araw at isolation na pwede ng humugbigay doon sa kanila.

Pero ang park, nagbibigay altaan din sa mga pasyalang tulad dito.

Sa palibot ng Falls Creek makikita ang paikot na espasyong

pinapasyalan ng mga tao.

Sakay-sakay ng aquaboat, binagtas namin ang daan patungo sa isa pang open space

na dating pinamugaran ng mga informal settler, ang Granville.

Ang dating islet nung unang panahon ay nireclaim ng gobyerno noong 1915

at ginawang industrial area ng Vancouver.

Pero nang masadlak sa kahirapan ng lugar na ito,

pinamahayan nito ng mga illegal settler, tinayuan ng mga illegal na bahay.

Nung 1950s, unti-unti itong nabihisa ng bagong anew.

Pinutakti ng mga neon lights at naging entertainment district.

Bagamat muli itong nakaranas ng kahirapan, nakabango naman ito noong pagpasok ng 2000.

Ngayon, sentro na ito ng kultura at sining sa bahagi ito ng syudad,

puno ng mga restaurant at tindahan.

At ang palengke nito ay itinuturing na reina ng public market.

Ano mang hanap ng isang mamimili, nandito lahat.

Meron itong 50 permanent retailers at mahigit sa 100 stall vendors sa araw.

Na karamihan sa mga ibinibenta ay mismong sarili nilang likha.

Pero hindi lang ang Granville ang espasyong muling binuhay ng Canada.

Isang sakay ng Roro mula sa Vancouver,

matatagpuan ang kabisera ng British Columbia sa Canada ang Victoria.

Tuwing tag-sibol ang mga espasyo rito nag-uumapaw sa sikip.

Hindi ng mga sasakyan o mga nagtataasang gusali,

kundi mga bulaklak sa malalawak na espasyong kinaluluguran ang bawat turista.

At ang mga espasyong ito ang nagbibigaydaan papunta sa mga kasadang

kinatitirikan na maraming gusaling puno ng kasaysayan.

Mahalaga para sa mga taga Victoria ang tinatawag ng open spaces.

Hindi lamang para makarelax ang mga tao,

kundi dagdag kita ito sa kanilang ekonomiyang nakasalalay sa mga parkade.

Lalo pat ang Victoria ang tinaguriang The Garden City.

Ang maluluwag nitong espasyo di lamang turista ang nainganyo.

Ang mga retiree dito na rin piniling maglagi.

3.5 million overnight visitors.

Kada taon ang bumibisita dito.

Di pa kasama dyan ang 500,000 daytime visitor na galing sa mga cruise ship.

At isa sa kalimitang binibisita ay ang Butchart Garden.

Ang dating minahan ng limestone ay isa ng world-class garden.

Nang huminto na ang pagmimina dito noong 1909,

ang asawa ng minerong si Robert Butchart na si Jenny

ay pinalawak ang kanilang hardin na umabot hanggang sa naukang lupa ng minahay.

Lumaki to na lumaki sa bawat paglipas ng panahon.

Pinamogaran ng daandaang klase ng ibon at di mabilang na klase at specie ng mga bulaklak.

Ang dating pier nito, isa na rin water recreational area tuwing summer.

Isang halimbawa ng spasyong sanay mauuwi sa kawalan ngunit binuhay muli para ibahagi sa komunidad.

Malayong malayo ang imahe ng ating mga syudad sa mga lugar na aking nabisita.

Maaring sabihing nagtagumpay ang mga ito dahil may kakayanan sinambuhay ng kanilang mga spasyo at parke.

Pero kung tutuusin, may kakayanan din naman ang Pilipinas na gawin ito

dahil sabi nga nila, kung gusto, may paraan. Kung ayaw, maraming dahilan.

Mag-ingat na lang ba, kamalitong ka sa tabo ng puro liko-liko.

Mag-ingat na lang ba, kamalitong ka sa tabo ng puro liko-liko.

Ang kongkretong gubat ng Maynila, tumataas at lumalapad sa bawat oras.

Ang pagkagutom natin sa kaunaran, unti-unting kinakain ang bawat spasyong makikita.

Itong mga open spaces natin, ang dami kasi open spaces na unti-unting nawawala dito sa Manila.

Kasi ginagawang development, nakikita ni Mayor, may bakanting lote.

Lagyan natin ng mall, lagyan natin, kikita ang city.

Pero hindi ito kahapon lamang nagsimula dahil produkto na ito ng maring pagpaplano ng isang komunidad noon paman.

Would you believe that in the city of Manila, there are 75 parks and plazas that are actually registered with the local government?

Pero bakit hindi na natin nakikita?

Ginagyan na ng kung ano-ano mga kongkret na mga proyekto.

Kaya naburay yung sense of being a park or a plaza.

Pero balikan nga natin sa litang spasyo.

Ano bang meron dito at tila ngayon marami na ang pumaangal sa kakulangan nito sa ating syudad.

Sa lahat ng musog, kailangan may balance yung built-up area, yung mga gusalit buildings, ng open space.

Para may proportion ng nature at man-made.

Maganda raw ang plano ng arkitektong si Daniel Bernham sa Manila noong 1905.

Magtatayo ng apat na malalaking parks at plaza.

Inaahalin tulad sana ang disenyo nito sa syudad ng Roma.

Binibigyang diin sa plano ang importansya ng pagkakaroon ng mga malalaking parke para magsilbing baga ng syudad.

Inilaan din sa plano na ang Luneta Park ay aabot sa Manila Bay na may habang halos isang libong talampakan.

Sa katunayan, miski ang lunsod ng Quezon ay ipinanganak mula sa konsepto ng malawak na espasyo.

Ang buong diliman mula sa North Avenue, Timog, West Avenue at East Avenue

ay isa sanang malaking espasyo na pinamumukad gara na mga puno at hardin.

Ang buong apat na dahang ektaryang lupain, isa sanang malaking Central Park.

Bakit hindi nasunod yun?

Hindi nasunod dahil sabi nila, malaki naman, malawak naman ang Quezon City.

Kailangan natin, kailangan ng pera yung gobyerno.

Ginawang kalahati na lang noong 1950s.

So natira yung diliman triangle na lang.

Lahat na yan ay nai-cut-up na at nai-benta na, nai-develop.

Ito na ang Maynila ngayon hindi mahalogan ng karayon sa sikip.

Ang Mahan Garden na sana'y magsisilbing pahingahan sa centro na kabisera ng Pilipinas noong 1858

nang ito'y itinayo ngayon isa nalang daanan at tahanan ng mga informal settler.

At ang liwasan na may bantayog ng paghihimagsik ng mga katiponero noon,

walang pakundangang ginawang car park.

Bago pa man maging sankyuaryo ng ibat-ibang kakahuyan at halaman ng Mayhan Garden,

tinawag na itong Hardin Botaniko noong 1858.

Nang pumasok ang taong 1913,

pinangalanan itong Mayhan Garden bilang pagbigay respeto sa nag-rehabilitate nito.

Pero ito na lang natitira ngayon sa Mayhan Garden,

ang dating pitong ektarya lumiit na sa isang ektarya na lamang.

Magsisilbisan ng baul ng mga yaman at kultura mula sa nilumang artifacts ang Mayhan.

Ngayon tila hidden treasures na lamang ang mga ito

nang magsimulang patayuan ng kontrobersyal na paradahan at ibat-ibang gusali.

Napag-iwanan man daw ang parking ito,

ang gobyerno ng Maynila may plano naman daw bihisa ng espasyong ito.

As a park, and then create a link tuliwa sa bonifacio.

Sana nga't may mangyari sa planong yan,

dahil marami sa mga plano na isusulat lang sa tubig,

madaling mabura, madaling makalimutan.

Tulad na lang ng muling pagsasayayo sa isinirang nayong Pilipino.

Pero may iba pa rao na mga espasyon sa Metro Manila ang tila nanganganib na kainin ang kaularan.

Ilang kilometre lang mula sa Manila Bay,

isang elepanteng nagnangalang mali na tinatayang apat napung taon na

ang nanganganib rao na mawala ng tinutuluyan,

dahil patatayuan rao ng mall ang Manila Zoo.

Isang komunidad na ring maituturing ang zoo na ito.

Hindi nga lang mga taong nakatira kundi limang daang hayop

na tila magkapit bahay na simula pa noong 1959.

Sa lawak na higit limang etarya,

nagsisilbing pasyalan na ito ng iba't ibang henerasyon.

Magiging alaala na lang ba ang nakaraan ng zoo na ito?

Hindi na nga ba masisilayan pa nang hinaharap ang natatanging komunidad na ito?

Pak, halos lahat ng syudad dito sa Metro Manila,

medyo congested na.

So, a place like this should be very good for the people,

hindi lang dahil sa Manila o dahil sa mga Manilenya,

but for the people na talagang they can go somewhere where they can breathe fresh air.

Ang napababalitang pagtatayo ng mall ay maaaring masamang chismis namang daw.

It's going to be a modern urban zoo.

So, dito ang gagawin natin is more on a compact,

but yung habitat sa loob susubukan natin na ibalik sila,

so yung natural habitat dun sa loob ng enclosure nila.

Ilang minuto lang alayo sa Maynila,

isang malakas na ugong ng chismis ang umiikot sa abalang syudad ng Makati.

Ang Ayala Triangle Gardens na may sukat na dalawang ektarya

at nagsisilbing pang publikong libangan ng mahigit limang daang libong residente,

ay maaaring palitan ng isa pang mataas na gusali.

Yes, we will develop a portion of the Ayala Triangle.

It's called the northern tip of this triangle.

And what we will have is a AAA office as well as a 5-star Mandarin Oriental Hotel.

At dahil sa itatayong gusaling yan,

mas lalong nangamba ang mga taong madalas dumaan sa parking ito.

Ngunit, mabilis naman itong kinambyo ng mga taga-Ayala land.

We are committed to leave 60% of the entire triangle area still as open space.

There is a significant portion of green space within that open space

and it will have ample lawns and shades.

But this we want to guarantee.

We guarantee that this place will become even more enjoyable.

Kung tutuusin ompa may isa na itong pribadong lupa na walang pakinabang,

binuksan namang daw nila ito sa publiko upang mas madali ang kanilang paglalakad

at pagiikot sa bahaging ito ng Ayala.

Ngayon na paglaananan ang plano ang lugar, magpapatuloy daw ang pag-develop nito.

I think Ayala land has always wanted to combine commercial objectives with engaging the community

so that we add value to the community itself.

Ang pagkakaroon ng open space ay hindi lamang para pagandahin ang isang lugar.

Durot nito'y kung minsan sagad pa sa buto.

Para makapahinga yung mga tao at ito yung tinatawag na green lungs.

So yung pollution usually ng city and town, na-absorb ng mga puno, mga halaman

and the open space is also for everybody's good para ma-enjoy ng tao.

Isa si Betty sa mga regular na bisita ng Quezon City Memorial Circle.

Apat na beses sa isang linggo kung magtungo siya rito.

Punong-puno ng enerhiya at sigla sa katawan.

Hindi daw akalain ni Betty na magagawa pa niyang maglakad,

lalo pa't umindak matapos maparalisa ang katawan, walong taon na ang nagraraan.

May naramay-naramay akong sakit sa heart ko.

Kunting bagay lang, hindi ko alam bakit.

Basta nagpapalpite lang ako tapos aking paanang taa.

Mabigat kaya ito. Mabigat ito pag minumove ko.

Tatlong-pong minuto kada araw yan ang payo ng doktor ni Betty sa kanya para magsilding therapy niya.

Sa Quezon City Memorial Circle daw siya nakahanap ng spasyo kung saan niya pwedeng magawa ito.

Hindi ko type magikot. May nagita akong aerobics diyan sa labas.

Nung makita ko parang wow, mas maganda yata itong aerobics. So nag-join ako.

Di nagtagal, unti-unting na igalaw mo rin ni Betty ang kanyang kanang paa.

Bukod pa dito, kapansin-pansin din ang iba pang mga naging pagbabago sa kanyang kalusugan.

Tapos after one year, bumalik ako sa doktor.

Okay naman yung heart ko. Okay naman yung katawan ko.

Tapos nawala na lang at nawala, hindi naman ako nagtitik ng gamot.

Ang Quezon City Memorial Circle daw ang nagsigbing gamot hindi lamang sa kanyang physical disability,

pati na rin sa kalungkutang naramdaman ng tamaan ng Bell's palsy.

Nakaw, masaya. Basta okay na ako. Basta ang ganda nang nag-aerobics. Ang ganda dito sa circle.

Minsan nakakalimutan mo yung problema. As in masaya, hindi masukat ang katayahan.

Kung kaya't sa mga ganitong dahilan, nabuhay muli ang mga planong tila na isang tabi.

Ipinasa ng grupo nila Ivan Henares ang isang master plan para sa pagdudugtong ng mga parke na ngayon ay buhay na buhay sa syudad.

Ang Quezon City Memorial Circle, Bantayog ng mga bayani, Ninoy Aquino Parks and Wildlife, Dilaman Campus at Old Balara Filtration Plant.

All these green spaces can be connected through infrastructure, proper infrastructure to create one super park.

But how do you plan to connect it pala? Magkakalapit na nga sabi mo, magkakaroon ba yun ng isang daan?

Ayusin mo lang yung mga sidewalks, ayusin mo yung mga walkways. It can be a seamless walk from the Quezon Avenue Station all the way to Balara.

Noon pa man marami ng plano, pero sa pagkakataong ito, sana ang plano hindi mapako.

Dahil ang komunidad ay may karapatang bigyana spasyo, ang pagbabagong anoy ng komunidad ay nagbibigay din ng daan sa pagbabago ng kaisipan ng mamaya.

Sa isang isla sa timog na Manila Bay, tila ang kalikasan na mismo ang gumawa ng paraan upang magkaroon ito ng sariling spasyo sa bitna ng masikip at kongredong syudad.

Ito ang Freedom Island, pero bago pa man ito tawagin Freedom Island, ito ay bahagi ng Manila Bay area na nireclaim ng gobyerno.

At di nagtagal, ito ay kinuha at dinevelop ng Pea Amari, ngunit nagkaroon ng Boliliaso ang kontrata, kaya pinamugaran ito ng mga informal settler na di ling nagtagal,

umalis at nabakantin puli ang lugar na ito hanggang sa yumabong at maging parang isang bubat na siya ngayon.

Birds could be a good agents nang mga seeds for planting, siguro nagkakain ang mga ibong sa iba't ibang lugar, and then they came here, nag-ipot-ipot, and then yan, vegetation na tayo.

Then DNR came in, nagkaroon ng experimental mangrove planting parang 8 hectares yata yon, that was the 1990's, and after some time nag-proliferate yung mangroves.

Sa ngayon, tahanan ang Freedom Island ng 80 uri ng mga ibong, 11 uri ng mga bakawan, at iba't ibang klase ng mga endemic tree o mga punong dito lamang sa atin matatagpuan.

Meron din mga halaman na endangered din, at dito tumutubo, at isa sa mga patunayan na yan ay itong punong bolong kita na dito lamang tumutubo at sana dumami pa sila.

Nagsisilbirin itong pahingahan ng mga migratory birds na bumabaybay ng East Asian-Austral Asian Migratory Flyway tuwing mga buwan na Abril hanggang Agosto.

May 5,000 ibon daw ang makikita dito tuwing panahon ng migration, na minsan nang gagaling pa sa New Zealand at Russia.

Sa paglalakad namin ni Ray, may nakita kami isang nest dito sa isa sa mga puno.

Ito'y nagpatunay na nagiging bahay talaga ito ng mga ibon na dumadayo dito.

Ayon kay Ray, mainam na feeding ground para sa mga ibon dito ang 175 hektarya ng pinagsamang lawa at mud flats,

uputikan dahil sagana ito sa mollusks at iba pang maliliit na organismo.

Ang mga bakawan rin daw sa Freedom Island ang pinakamakapal at may pinakamaraming uri kung ikukumpara sa mga bakawang makikita sa paligid ng Manila Bay.

Bukod sa pagiging tahanan ng mga isda, tumutulong ang mga ito bilang proteksyon sa siyudad ng Las Pinas at Paraguay.

Sa malalakas na pagbahadulot ng storm surges at high tide.

Pero kahit ganito raw kalaki ang pakinabang ng lugar na ito, nangangani pa rin itong mawala.

Isang 14 billion peso land reclamation project ang nagbabadyang lumamon sa islang ito.

Originally, under the Presidential Proclamation kasi yung pagka-designate niya as a critical habitat and ecotourism area,

ang sabi ng PRA is hindi na nila gagalain but rather mag-reclaim sila in front of it.

Walang papasok na establishments in the interior.

La business establishments, wala.

Nakapirma din daw ang Pilipinas sa ibat-ibang mga kasunduang nagsasaad na ang Freedom Island ay isang sanksyuaryong kailangang protektahan.

Kaya naman hindi ito basta-bastang marunong.

Pinangangambahan ang ilang mga environmental activists na sa pagtatayung ang mga gusali sa palibut nito ay maputulungan."

I will not give them any other sound.

We will leave it for peace.

Please tell that we are going to work.

Please speak to friendly people,

please wait until I receive sign from the People's Committee,

please wait until I receive sign from the People's Committee,

ay maputulang daloy ng tubig mula Manila Bay papuntang Freedom Island,

na kalaunay maaring maging dahilan ang pagkamatay ng mga halamang nandito.

Kung baga walang say yung nangangasiwan ng area na ito,

kung sakaling may isang business developer na gumawa dito ng development, physical development.

Hindi naman siguro na ganun.

We have to, kasi DNR is regulating yung development sa area.

Papag-aralan para ma-preserve naman yung area na ito,

may introduce yung development.

May sacrifice ba natin yun?

Losing something like this para sa development.

Let's coexist na lang.

Sabi nga nila pag may ganito karaos at may katabing development,

mas lalong tataas yung value ng developed properties

kasi may natural area na parang park.

Isang perpektong ehemplo ang Iloilo River Esplanade sa Treñas Boulevard sa Iloilo City

sa pagpapatunay na kayang pagsabayin ang pangangalaga ng kalikasan at pag-unlad ng isang lugar.

Imbis na tanggalin ang mga bakawang nakapalibo dito at hadlangan ang natural na daloy ng ilog,

dinagdagan pa ang mga bakawan at idinisenyo ang lugar sa parang sumusunod sa hugis at paggalaw ng tubig.

P150M ang kailangan ilabas na paunang pondo ng gobyerno

para masimulan ang pagpapagawa ng halos 3 km linear park ng esplanade.

Ang sikat na arkitektong si Paulo Alcazarin ang nagdisenyo nito

at gaya ng kanyang ginawang plano para sa Esplanade Park na Singapore,

iyon rin daw ang kanilang pinagbasehan sa pagdisenyo ng River Esplanade ng Iloilo.

Kasi bago pa lang siya.

Ang mas maraming gumagamit were yung mga joggers

and soon, yun na huwag na group na talagang asertive na and they were saying,

bakit kaya hindi, gawin natin itong park.

Sa pagbabagong ginawa sa Kasada para maging isang parke,

nasimulan din ang pagdilinis ng buong ilog.

Unti-unti, dumaloy din ang kaunaran sa buong sudad.

Kuwento mo nga sa akin kung kano kakaproblematik yung sitwasyon nito long time.

Bukod sa basurang galing sa mga bahay at mga pabrika,

malaking porsento rin ang basurang itinatapon sa ilog noon

ay nanggagaring sa mahigit sa isang libong informal settlers na naninirahan sa paligid ng ilog.

Hindi daw naging madali ang pagsalba sa lumalalang kondisyon ng Iloilo River.

We inventoried kung sino-sinong nag-e-empty ng kanila mga wastewater dito.

And of course, in-impose lang naman yung what's in the law

na that they should first treat their wastewater before emptying into the river.

Tila kasabay naman ang pagdilinis ng ilog ay ang pagbabago rin sa ugali at pag-iisip ng mga Ilongong.

Ang mga residente rin daw kasi mismo ang nag-go-volunteer at nag-go-organisa ng mga clean-up dito.

Nang paalisin din daw ng gobyerno ang mga informal settlers sa paligid ng ilog, mapaya pa silang sumunod.

These areas were made in such a way na they are always within 7 kilometers of the city center.

Ngayon ang Iloilo River Esplanade ay mitikulosong hinahati-hati sa apat na zoning area.

Yung sa river mouth towards a certain portion, yun ang economic zone na tinatawag namin.

Yung ferry system, we still have warehouses along this stretch.

But next to that is what we call the recreation zone.

Ito yung mga nagja-jog.

And just across this bridge now, ito yung tinatawag namin na protection and production zone.

This is where you find the more lush ng mga mangroves.

And where diyan nag-e-spawn yung ating mga fish and crustacean.

33:19.000 --> 33:20.000

Ito na daw ang simula ng pagbawi ng siyudad sa titulong Queen City of the South.

The river that used to be dead has now became a gold mine where now the properties around the river has started to develop with investors coming in.

So it started from the river?

It started from the river. So the river was really the catalyst of change.

Isa lamang ang esplanad sa Iloilo City na binigisan ng bagong anyo ng lokal na pamalaan.

At di magtatagal, ang mga informal settlers sa aking lukuran ay babaklasin din at ilalagay sa panibagong lugar.

Habang ang bay area na ito ay iri-reclaim ng local government at patatayuan ang bagong plaza.

Dahil sa magandang risulta sa pagpapatayo ng Iloilo River Esplanade, dalawang magkakunetang esplanade pa ang planong gawing na lokal na pamalaan ng Iloilo.

Ang esplanade doon na kasalukuyang ginagawa ngayon ay babagtasin ang kahabaan ng Treñas Boulevard sa bayan naman ng Lapaz.

Isa ang barangay na bitas ng lakas na mga mga pagpapakarap.

Tulad ng iba niyang mga kapitbahay, naniniwal si Kyla na hindi daw sila paaalisin sa kanika nila mga tahanan.

Malakas ang pakiramdam mo na hindi ka libabaktasin.

Imbis na resettlement, on-site development naw ang hiling ng mga residente ng barangay na bitasan.

And we are hoping that maybe as our city, our local government is developing the city and we are very happy for that.

Pinipray din po natin na along the way that now we can ask the local government to help us na magkaroon ng on-site development dito

in order to protect our people from leaving this area.

Hanggang ngayon naman po wala pa naman tayong final notice or final memo from the local government that we will be relocated.

Sa pagsasayos muli ng plano ng buong siyudad ng Iloilo, bukas na pag-iisip at iwala naman ang hiling ng gobyerno.

Dahil kung magtutulong-tulong, iisa lang naman daw ang patutunguhan ng pagdaloy ng kanilang minamahal na ilog sa tuloy-tuloy na pag-aasenso ng Iloilo.

Nakakatuwal ang isipin ng mga around 3 to 5 years ago, itong tinatakbuhan ko ngayon ay punong-puno ng mga informal center.

At yung river sa gilid na ito, punong-puno ito ng mga basura.

At the same time, may mga sirang barco na nakatambak dito sa gilid ng river.

Pero ngayon, isa na itong area ko saan lahat ng tao pwedeng tumakbo kahit medyo madilim at maulap.

Kasi dati hindi ako nag-walking pero ngayon, at least, iba na. Parang maganda. Kasi maganda na pwede ka na mag-ikot.

Hindi ka tulad noon na hanggang klasa lang kami. So pag ngayon, eh dito na.

Hindi ka naman maailang na mag-jogging dito kasi marami yung mga tao.

Sa amin, it is not just an exercise eh. Parang parka ito na we could talk some things sa trabaho di kaya sa pamilya.

So may major transformation? Hindi lang yung physical na lugar pero para yung sa pag-iisip din ng tao?

Yes, yes. Precisely, ganun yung mga nangyayari. Makikita mo dyan from the lowest status. Naka-shorts lang, naka-tsinelas.

Nag-exercise yan. So it reflects talaga ng talagang bagong trust.

Ang dating marami at mabahong lugar ay isa na ngayong palatandaan.

Ang dating marami at mabahong lugar ay isa na ngayong palatandaan ng pag-uspong ng bagong kamalaya ng mga Ilonggog.

Mga Ilonggog masaktibo at mas ohaw sa paggalaw.

Tila isang debutanteng dilag ang syudad ng Iloilo. Matapos ang ilang taon handa na itumuling humarap sa madla.

Sa buong Pilipinas, sa buong mundo, masiglang nagbabagong bihis at patuloy na pinayayabong ang sarili.

Niyayakap ang kaundaran. Marami na rin na nahalina sa ang kinitong ganda.

Mga lokal at banyagang turistang umabot sa halos 70,000 noong nakarang taon.

Natuto na raw ang lungsod mula sa mga malamusmus na bangayan, ang naging saninang madilim nilang nakaraan.

May unikot na ito. Ang mga politikong pagtatapos ay nagpapalakas sa each other.

Ang mga kongresman ay magpapasok ang sports arena. Ang mayor ay hindi magpapasok ito.

Ang mayor ay magpapasok, ay nagpapasok sa gobyerno nasayang magpapasok ang hospital.

But the congressman being from the national government had opposed it, so there was no growth.

Nobody was helping each other. And even the loaners themselves did not help themselves.

The businessmen started keeping their money and did not invest their money, so there was no growth.

Dito nagsimulang magkasunduk ang lahat ng grupo sa politika at sinimula na tinatawag nilang Transformational Change Revolution.

Mamamayan daw ang naging susi ng kanilang tinatamasang kaunlaran sa kanilang malaking pag-igpaw mula sa nakaraan na tinulak ng isang ideyang ginawa ng lokal na pamahalaan.

People were always resistant to change. What we did, we had slogans.

In 2010 to 2013, it was putting a sense of pride, a sense of ownership on the longos.

Parang pinataharap sa kanila kung what is happening, that we have a dirty city and a city that needs something to be done and it is already a sleeping city.

Part of that was to encourage our local businessmen to get their money in the banks and start investing.

And that is what we're experiencing right now.

So it's a community effort now?

That is correct.

Ang pagpapalawak ng mga spasyo sa siyudad na ito, nagpalawak din sa oportunidad na sumali sa lumalagong ekonomiya.

Isa si Soy sa mga negosyanting na hikaya't mamuhunan dito sa lungsod.

Nasa construction business daw siya nang una, pero kinelaunan, napunta ang kanyang negosyo sa isang bicycle store.

I'm modified to fit the bike lane. Nandito yung bike lane, I have my bicycle.

Most people come here for the convenience. Kasi if you want to bike somewhere else, walang infrastructure. At least dito, you're protected.

Junyo nang nakalang taon ng pasinayaan ni Pangulong Aquino, ang pinalawak na Senator Benigno Aquino Jr. Avenue dito sa Iloilo City.

Mula sa dating four-lane highway, ginawa itong walong. Nilagyan ng tawiran, bike lanes, mga roadways,

at service road para maiwasan ng traffic at maging pedestrian-friendly.

At dahil nasa tapat lang ng Aquino Avenue, unti-unti raw napansin ang kanyang negosyo.

We started with bike rentals, and then coffee shop, and then the convenience store.

So mas okay ba yung business mo ngayon as compared to let's say the electronic business that you had?

Yeah, yeah.

Are you earning better now?

Right now, maybe I can say I'm earning better and I'm happier.

Okay.

Compared to the...

Personal and business.

Personal and business, na-mix na siya.

Naglalaro sa 75 hanggang 150 pesos kada oras ang rentan ng mga bisikleta kinasoy.

Maliba nalang daw kung may organized tours.

Pag may mga rides, you always pass by here also to promote and also to show na

biking talaga is alive and well.

Sakayan ng isang bisikleta, sinamahan ako ni Soy na bagtasin ang bike lane.

Sa lapad ng 5-10 km, ang pag-aating mga bisikleta,

sinabi ko ni Soy,

ang mga bisikleta na mga bisikleta na may upang nakikipag-aralan sa lugar.

Sa lapad ng 5 metro ng bike lane na ito,

nagtatagpo ang ibat-ibang klase ng mamamayan.

Madalas, mga nagbibisikleta,

nagja-jogging o di kaya naman ay mga taong sadyang nilalakad

ang kahabaan ng daan sa halip na sumakay ng sasakyan.

Nakatutuwang isipin na ang kaularan nagbibigay daan din sa pagbabago ng mentalidad ng komunidad.

Patunay dyan ang street hierarchy na umiiral at matamang sinusunod sa lungsod.

So nanguna dyan ang pedestrians, sumusunod ang mga tulad namin,

mga cyclists, at sinusunod na naman ang mga motorists.

Plano paraupalawigin ang bike lanes natatawid mula

Bayan ng Dumangas hanggang Arevalo at Aquino Avenue hanggang airport.

25 km daang para kay Soy

ay nagsisilbing tanda ng mga progresibong syudad sa mundo

na siyang patutunguhan daw ng lungsod ng Iloilo.

For a long time, ang daming squatters dito eh nakikita mo.

Ang hirap tanggalin nun diba?

And then through political will,

nagawa mo tong malaking highway.

Parang if you're into development, now you're talking.

Kasi sila, napaalis mo sila and then there's room for development na.

So ano na siya, nagsaspread na.

Sa loob lang ng labim limang taon,

na isaktoparan na raw ang pagbabagong bihis ng Iloilo City,

kung saan nagtatagpo ang luma at bago na karaan at inaharap.

Gaya na lang ng runway at tore ng lumang airport

na ngayon yung partina ng magiging business district.

Isang espasyo sanang pwedeng iwanang nakatiwangwang

o puna ng masisikip na gusali.

Ngunit tulad ng mga progresibong bansa,

inayon nito sa espasyong pagdadaanan ng kaundaran.

Tulad ng inilatag sa urban planning ng mga progresibong bansa tulad ng Canada,

ang mga espasyo sa Iloilo ngayon ang nagbibigay daan

para higit kilalanin ang kasaysayan nito.

Dahil ang bawat simbahan at ribulto sa mga plaza rito

nagsisilbing marka ng kanilang karangyaan.

Mga bukas ng espasyo nagpapaalala ng kanilang pagkakakilanan.

Tomtar ng diyos kami.

Nalaman namin, at patwo ang mapagkataasik iyon sa kwento,

gusos na magagawa iyon.

Kinala ang distrito ng haro bilang sinuunang syudad ng Iloilo,

dahil sa dami ng naisaayos at napreserbang heritage buildings.

Ilan sa mga ito ang Kampanaryo ng Haro,

ang Lumang Munisipyo,

at ang ancestral houses gaya ng Montinola House,

Casa Marikit,

at ang Nelly Garden na itinuturing na Queen of Heritage Houses ng syudad.

Lahat nagpapaalala ng marangiyang pamumuhay ng mga Ilonggo noon.

Pero isang kali sa Iloilo City,

ang namumukod-dangi mula noon hanggang ngayon.

Ang dating Jose Maria Baza Street,

na mas kilala na ngayon bilang Calle Real,

maiyahanin turad sa isang malaking museyo

nagpapakita ng arkitektura na mga gusali

noong panahon ng mga Kastila at Amerikano.

Naging sentro ng kalakalana nasa hang ito

bago magtapos ang pananakop ng mga Kastila,

at naging shopping at entertainment district naman mula noon 1930s.

May sinihan at magagarang tindahan.

Lahat na isaayos at naibalik sa dating anyo

at isa na ngayong heritage site sa lungsod.

Ayong kay Butch,

iba't ibang ordinansa ang inilatag ng lokal na pamahalaan,

gaya ng tax incentives

para mahikayit ang mga Ilonggo na magnegosyo

o di kaya naman ay parentahan ng mga gusali sa Calle Real.

Pero nasurpresa raw sila sa naging reaksyon ng ilan.

In the case of downtown Iloilo,

we noticed na hindi masyado sa incentive sila

na binibigay na namin by virtue of the ordinance.

Noong nakita nilang,

yung kanyang neighboring building ay nag-retrofit,

na fix up niya, na repaint niya,

and then lumago yung kanyang business,

it also encouraged them that,

wow, parang maganda rin siguro if I do the same with mine.

And so from an initial na one or two buildings na ginawa,

ngayon there are more than 12 na at no cost to the city.

So nagkaroon ng change of perception among the building owners.

Now that we removed the billboard

that used to hide the architectural elements of these buildings,

many said, wow, ganito pala ito kakaganda.

Bagamat nakabangon na ang lungsod mula sa kinasadlakang problema,

nakatoon daw ang pansin nito sa planong mas pang matagalan

ang pagiging pangunahing livable city sa buong bansa.

Una na riyan ang pagsasayayos ng relokasyon.

The informal settlers moved to a site

which we now call the Iloilo River Plain subdivision.

What we want to have was to uplift the lives of these homeless people.

For 99 years, they don't have to pay anything

because it's under USFRA agreement,

and they're living inside the subdivision

with an integrated school inside, with health facilities,

and even daycare amenities are all found inside the subdivision

and it is within the city of Iloilo.

Pinaghandaan na rin ng lungsod ang paglobo ng populasyon at komersyo,

ang planned city extension kung saan naghahanap

na mga distrito at bayang maambunan ang kaunaran,

mula sa infrastruktura hanggang sa maayos na mga daan.

It's a concept na inintroduced ng UN Habitat

for several cities in the Philippines,

one being the city of Iloilo,

and through careful planning in Haro,

there is a planned city extension that now lays out yung roads

na what we feel should be the actual na dimensions and distancing,

and then network of green urban spaces.

So parang walkable na siya?

Very much walkable.

At sa tulong ng kanilang comprehensive land use plan,

nakalinya na rin sa kanilang plano ang pagsasayos ng ilang lugar,

gaya ng Fort San Pedro

at Sunburst Park.

Samantala ang dating city, Slaughterhouse,

ay planong gawing Rivercraft Pavilion para sa turismo at transportasyon.

Planong isinali at nagwagi ng unang puwesto

sa Livable Cities Design Challenge

ng Asia-Pacific Economic Cooperation

o APEC Meeting Venue Category ng National Competitiveness Council.

At kahapon sa kauna-una ang pagdiriwang ng Independence Day Celebration

ni Pangulong Aquino Savizayas,

pinasinayanan niya ang ilan sa mga proyektong itinaguyod ng lungsod.

Simula kahapon na katoon na ang mga mata ng Pilipinas

at buong mundo sa siyudad ng Iloilo

na sa maiksing panahong iginugol nito sa pagpapalit bihis,

hindi nito nalimutan ang mayamang kasaysayan

na sinisimbolo ng magagarang gusali at bukas na spasyo

para yakapin ang kaundaran.

Five years from now, where is Iloilo?

Five years from now, Iloilo City is going to complete

its vision to be a premier city.

Maraming maaring matutunan ng Metro Manila sa karanasan ng Iloilo City

na ang kaunaran ay nagsisimula sa pagbabago

hindi lang sa physical na aspeto kundi

pati sa pagsasantabi ng personal na interest ng mga politiko.

Dahil ang makita, mahawakan o magamit ang bawat bunga ng kaunaran

ay sapat na para baguhin ang pananaw

at makuha ang loob ng mga mamamayan.

Pero masisimentohan lang ang tunay na pagbabagong bis na isang lungsod

kung matataguyod ang mga proyekto sa pamamahalang hindi ni nga skugol.

Mula dito sa Iloilo City, ako po si JC Sora Orense para sa Kaya.

Thank you for watching!