01:25.2
Marami ang nagtataka kung papaano naging maunlad ang bansa.
01:30.2
Nagsimula ito nang binuksan ng Partido Komunista ang lupain sa kalakalan.
01:35.2
Dinagsa ito ng mga tagakanluran upang sumali sa pag-asenso.
01:40.2
Mga taong 1970s nung nagsimulang makipagkumpitensya ang bansa sa malalakas na ekonomiya.
01:47.2
Maraming paggawaan ang umusbong sa kung saan saan.
01:50.2
Hinikayat ng pamahalaan ang lahat ng mamamayan.
01:54.2
Maraming tagaprobinsya ang lumuwas upang maghanap ng trabaho.
01:58.2
Yung mga skilled worker at professionals ay binigyan ng libreng apartment at tirahan.
02:03.2
Minsan 2 bedroom na mayroong maliit na kusina, kubeta at ano-ano pa.
02:08.2
Siyempre, naingganyo ang taong bayan.
02:11.2
Bibigyan ka na ng trabaho, pati pabahay ay libre.
02:15.2
Data po at nasa pangalan ito ng gobyerno, pwede nilang bilihin kung makakaipon.
02:20.2
Dahil noong 1980, mura lang ang mga kondo sa China.
02:24.2
Marami ang yumaman at nakapagpunda ng kanya-kanyang mga ari-arian.
02:28.2
Naiaho ng maihirap at halos kalahati ng buong populasyon ay nakakihat sa middle class.
02:35.2
Hindi naman maluho, pero hindi nagihirap. Katamtaman lang.
02:39.2
May mga trabaho, may mga tirahan, at may sapat na pagkain.
02:43.2
Makikita mula sa statista noong taong 1980, sa isang bilyong populasyon sa bansa,
02:49.2
sobra lang sa limang milyon ang naninirahan sa ilang lungsod ng Beijing.
02:53.2
Tapos, dumobla ito noong taong 2010. Hanggang sa sumunod na taon, dalawampung milyon ang inilaki.
03:00.2
Kumpara sa siyudad ng Maynila, na halos dalawang milyon ang naninirahan noon.
03:05.2
Ito ay dahil sa dami ng trabaho nung sumabog ang tinagoryang China brand na kumalat sa buong mundo.
03:13.2
Mapasalaruan sa kagamitan at damit, sa kasangtapan, parte ng electronics, kahit pagkain ay puro gawa ng mga hijik.
03:23.2
Nagkaroon ng production boom sa bansa at hindi naubusan ng mga trabahador.
03:29.2
Pero sa dinami-dami ng mga tao sa siyudad, siyempre kailangan naman ito ng pagkain.
03:35.2
Kaya itinaguyod ng pamahalaan ang maraming programa upang tulungan ang mga magsasaka.
03:40.2
Daang-daang sasakyan at makinarya gawa sa kanlura ng pinadala sa probinsya.
03:45.2
Habang umakasenso ang mga nasa siyudad at lungsod, lumaki ang produksyo ng pagkain.
03:50.2
Tune-tunelad ang bigas at gulay ang binabiyahe.
03:53.2
Nagkaroon ng agricultural boom. Kumita ang mga sakahan sa pagunlad ng mga pabrika.
03:59.2
Balanse ang pagasenso sa maraming sektor.
04:02.2
Sa mga tawid, ang pagasenso ng isa ay sinusundan ng iba.
04:07.2
Nakinaabang ang mga tagaprobinsya sa pagunlad ng mga taga siyudad.
04:11.2
Pero may isa itong malaking problema na kailangang bigyan ng solusyon.
04:16.2
Pagpasok ng taong 1990s, nakita ng mga negosyante ang malaking kwarta sa property sector.
04:22.2
Siyempre nga naman, ilang milyon ng tao ang tanong.
04:27.2
Saan sila titira?
04:30.2
Isa sa mga nakapunan ng oportunidad ay si Huey Cayan,
04:34.2
ang injek na nagtatag ng kumpanyang Evergrande noong taong 1997.
04:40.2
Ito ang pinakamalaking real estate company sa buong bansa noon.
04:44.2
Sobrang laki nito na nagkaroon ng isang libong proyekto,
04:48.2
daandaang high-rise at libo-libong apartment ang ipinagawa
04:52.2
sa maraming siyudad at lungsod upang matugunan ang problema ng madla.
04:58.2
Halos lahat ng sektor sa bansa ay umasenso.
05:01.2
Mapa sa probinsya o mapa sa siyudad, maraming umaman at naging bilyonaryo.
05:07.2
Dumami ang trabaho sa konstruksyon,
05:09.2
kumita ang mga nagbebenta ng materyalis,
05:12.2
nagkaroon ng ilang kontrata ang mga enhinyero at arkitekto,
05:15.2
umasenso ang mga rentahan na makinarya.
05:18.2
Siyempre, malaki ang kinita ng gobyerno sa buwis,
05:21.2
bayad sa permits,
05:24.2
sa mga pinapatong na kondisyones na mga komunista.
05:28.2
Nakakitingin ang mga dayuang investors mula sa Amerika,
05:35.2
Dahil, sa trilyon trilyong kita ng Made in China.
05:42.2
Paano nagsimula ang pagbagsak?
05:44.2
Pagpasok ng taong 2000, dalawa narang million ang kinita ng Evergrande.
06:09.1
Pagpasok ng taong 2000, dalawa narang million ang kinita ng Evergrande.
06:14.5
Siyempre, yung mga dumikit sa real estate ay nanamaasa rin.
06:18.9
Siguradong mabubulabog ang iyong pagkatao sa marinig mo na kung sa Pilipinas ang empleyado ng mga kumpanya sa konstraksyon ay mga 4 hanggang 5 milyong katao lang sa China.
06:30.7
Sobra sa isa narang milyon.
06:33.5
Ganyan ka-asenso ang real estate doon.
06:36.5
Kaya marami ang gumaya at nagtayo ng kanika nilang mga firm o mga kumpanya at umutang sa banko upang magsimula ng kanilang negosyo.
06:46.4
Nag-usbunga ng mga bagong hardware suppliers, bagong factory franchise, bagong pagawaan, bagong rentaan ng mga makinarya, bagong grupo ng mga arkitekto at enginyero, dumami ang law firm, pati mga nasa probinsya, kasali sa boom.
07:03.4
Nagsimula ang mga ito na mga utang ng bilyong-bilyong yuan pang buhunan sa negosyo.
07:09.5
Taong 2010 ayon sa The Guardian na nalampasan ng China ang Japan sa pagiging pangalawang pinakamalaking ekonomiya sa buong mundo.
07:19.4
Taong 2013, binahayag sa Council on Foreign Relations ang simula ng malaking Belt and Road Initiative ng China upang palawakin ang ekonomiya ng bansa.
07:30.9
Taong 2017, sinabi sa Financial Times na ang may-ari ng Evergrande na si Hu Weikaiyan ang naging pinakamayamang tao sa buong China.
07:41.6
Tuloy-tuloy ang pag-unlad, walang tigil ang asenso, hanggang sa pinutakte ito nang gaara palang korupsyon.
07:49.5
Mula sa pinakaibaba hanggang sa itaas, mayroong katiwalian.
07:53.7
May suhol ang munisipyo sa mga negosyating gustong magtayo ng bagong pagawaan.
07:59.0
May bayaran kung sino ang makakakuha ng malalaking kontrata.
08:02.9
May kotong ang otoridad kung magbibigay ito ng proteksyon.
08:06.4
Kinurakot ang mga pondo ng kumpanya at ninakaw ng palihimang kita sa buwis.
08:11.5
Hanggang sa unting-unting lumihis ang takbo ng ekonomiya,
08:14.6
imbis na sa pag-unlad ng bansa, naging pagyaman ng mga agahaman.
08:19.5
Walang naglakas loob na magsumbong para hindi matigil ang kopitan.
08:24.2
Naging ambisyoso rin ang mga komunista sa kapangyarihan.
08:27.7
Nung hinigpitan ito ang kapit sa Hong Kong,
08:30.1
nangagaw ng ilang isla sa South China Sea at nagbanta sa Taiwan na sasakupin ang bayan.
08:36.3
Subalit ang ambisyon ay nag-backfire.
08:39.7
Paano ito nangyari?
08:41.5
Lumubog ang Evergrande.
08:44.6
Dahil sa ginawa ng mga komunista, maraming negosyante ang humali sa China.
08:49.6
Hindi lamang yung mga mula sa kanluran,
08:51.9
pati mga bilyonaryong inchik sa bansa ay lumisan.
08:55.5
Dahil dito, lumiit ang presyo ng shares,
08:58.8
bumagsak ang stocks, nawala ng tiwala ang taong bayan sa sektor.
09:03.3
At ang resulta, nangaunti ang pondo ng Evergrande at nadamay ang ibang real estate firm.
09:09.8
Humina ang benta ng mga kondaminyums.
09:12.3
Nalugi ang Evergrande at nagmistulang mga ghost towns ang ilang daang vacanting apartments.
09:17.9
Bumagsak ang mga proyekto at hindi nabayaran ng mga kontrata.
09:22.1
Upang maisalba ang kumpanya,
09:24.0
nagbenta ng mga assets o material na ari-aria ng Evergrande para makabayad sa utang.
09:29.8
Pero, naubos ang pera dahil sa malaking atraso nito sa mga investors.
09:36.5
Taong 2022, binalita ng AP News na ang utang ng Evergrande ay umabot na sa 340 bilyong dolyares,
09:46.6
ang pinakamalaking liability ng isang kumpanya sa kasaysayan ng mundo.
09:52.7
Buma ng Augusto taong 2023,
09:55.4
nagsumiti ng Bankruptcy Protection ng Evergrande sa Estados Unidos, panangga sa mga gustong magdemanda.
10:02.4
Dahil sa pagbagsak ng sektor,
10:04.6
damay ang sobra sa isanaraang milyong mga empleyado, kasama ang mga pamilya nito.
10:10.6
Damay din ang agrikultura sa probinsya dahil sa kaunti na lang ang bibili ng aanihin.
10:15.9
Ibig sabihin, kailangan nilang ibagsak ang presyo ng aani.
10:19.6
Damay din ang mga hardware stores dahil wala nang bibili ng materyalis.
10:24.4
Damay din ang mga pagawaan at mga pabrika dahil wala nang trabaho ang mga tao.
10:29.4
Damay din ang mga rentahan ng makinarya gamit sa konstruksyon.
10:33.4
Damay din ang samahan ng mga arkitekto at enginyero dahil wala nang proyekto.
10:38.4
Marami ang naniniwala na sa susunod na mga taon, ilang daang milyon pa ang mawawalan ng pagkakakitaan.
10:45.2
Ito ang pinaniwala ang simula ng pagbagsak ng ekonomiya ng China.
10:51.2
Hindi man ito ang mangyari sa isang iglap, pero kung magtutuloy,
10:55.2
masasaksihan ang isa sa pinakamalaking krisis ng isang bansa sa ating kasaysayan.
11:01.2
Sa kasalukuyan, minamanmanan ang ibang bansa ang nagaganap ngayon sa China
11:06.2
upang makapaganda ang mga ito kung babagsak ang pangalawa sa pinakamalaking ekonomiya sa daigdig.
11:12.0
Marayal sa inaarap, umaasa ang marami na maaabswelto ng mga komunista
11:17.0
ang pagsisid ng mga real estate firms kagaya ng Evergrande sa malalim na tubig
11:22.0
upang makaiwas sa malawakang gusot.
11:27.0
Anong ara lang mapupulot dito?
11:30.0
Walang masama kung darating ang pag-asenso sa buhay.
11:33.0
Sa makatawid, mabuti ito para sa marami, para sa lahat.
11:37.8
Subalit kung ang kaunlaran ay abusuhin at ang minimiti ay maging ambisyong walang paki,
11:43.8
hindi mabuting kinabukasan ang hihiral.
11:46.8
Bagkusay, imbis na maghirang ito ay maaring ang lahat ay maghirap.
11:52.8
Ika nga nila, the bigger they are, the harder they fall.
11:58.6
Buksan mo ang iyong isip at hayaang lumalim pa ng lubusan ng iyong pangunawa
12:05.4
sa mga kasaysayang kapupulutan ng maraming aral.
12:10.4
Tandaan, katotohanan ang susi
12:17.4
sa tunay na kalayaan.
