00:49.0
Hanggang sa kasalukuyan, mahilig pa rin akong makinig, lalong lalo na sa YouTube.
00:55.0
Maraming kababalaghan ang naranasan ng pamilya ko.
01:00.0
Ang ikikwento ko ay ang sarili ko mismong karanasan.
01:04.0
At kung bibigyan ako ng pagkakataon at nagkaroon ulit ng free time sa aking trabaho,
01:09.0
isusulat ko naman ang karanasan ng aking nanay mismo.
01:15.0
Alam mo, Sir Seth,
01:17.0
habang isinusulat ko ito,
01:19.0
tumutulo ang luha ko at nalalamig ako sa takot.
01:23.0
Dahil bumabalik sa akin ang nakaraan,
01:26.0
na kami mismo na mga kapatid ko,
01:36.0
Bikada nobenta sa isang kilang siyudad ng Lanao del Sur.
01:40.0
Hindi ko na sasabihin kung anong siyudad ito,
01:44.0
at kung taga sa akin,
01:45.0
di ko na sasabihin kung anong siyudad ito,
01:48.0
at kung taga sa ang barangay nakatira ang pamilya ko,
01:52.0
sa father's side.
01:56.0
Kilala ang pamilya ng tatay ko dahil isa ang pamilya namin sa ginagalang sa lugar na iyon.
02:02.0
May kaya kami sa father's side.
02:05.0
May malalawak na lupain at taniman ng maraming durian at marang.
02:11.0
Bata pala mga ako ay nasaksihan ko na ang sobrang mapagbigay ng lolo ko na
02:16.0
nakita kong katangian din naman ang tatay ko.
02:20.0
Ang bahay ng lolo at lola ko ay isa sa pinakamalaking bahay sa barangay namin.
02:25.0
At kapag may mga namatay sa kalapit barangay namin o,
02:29.0
kahit na mismo sa barangay,
02:31.0
ay doon dinadala ang bangkay sa bahay nila lolo at lola.
02:35.0
At doon na rin ginaganap ang gawi.
02:37.0
Gawi ang salitang maranao na kung tawagin sa salitang tagalog,
02:44.0
Hindi ako sigurado mga kagiliw kung gawi o gawii yung tawag dito pero
02:49.0
sa mga taga Mindanao dyan o yung marunong magsalita ng salitang maranao,
02:55.0
pakicomment naman po.
02:59.0
Para po sa kaalaman ng lahat,
03:02.0
iba ang pamamaraan pag may patay.
03:04.0
Kung sa ibang relasyon ay kailangan imbalsamahin ng patay.
03:11.0
pagkamatay ng isang tao,
03:15.0
Sisiguraduhin malinis ang buong katawan
03:18.0
at pagkatapos ay babaluti ng puti.
03:22.0
Saka ito dadalhin sa masjid o mosque
03:25.0
para alayan ng dasal
03:27.0
at pagkatapos ay ihatid na siya sa kanyang huling hantungan.
03:30.0
Ang kanyang kubor o libingan.
03:35.0
Sabali ay na nga Sir Seth,
03:37.0
sisimulan ko na ang kwentong kababalagan
03:41.0
na ako mismo ang nakaranas nun.
03:45.0
Nasa 7 taong gulang ako ng mga panahon na ito.
03:49.0
Umalis ang nanay ko papuntang ibang bansa,
03:55.0
Anin pala mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga mga
03:59.0
Anin palamang po kami magkakapatid ng mga panahon na iyon.
04:05.0
Si ate at kuya ang nasa pangangalaga ng lola ko sa mother side.
04:11.0
Sa madaling salita,
04:13.0
naiwan ako kasama ng tatlo ko pang mga nakababatang kapatid
04:17.0
sa pangangalaga ng aming ama.
04:21.0
Itago natin ang ikaapat sa magkakapatid na sumunod sa akin bilang
04:27.0
Bata pa lamang ito,
04:29.0
malusog, chinito at mukhang batang mayaman na.
04:34.0
Ang sumunod naman sa kanya ay batang babae na itago natin sa pangalang baby
04:40.0
at sa bunso namin ng mga panahon na iyon,
04:45.0
Dahil sapayat siya at malaki ang mga mata.
04:49.0
May mga itsura ang mga kapatid ko dahil na rin sa maitsura si tatay
04:53.0
at may tinatago rin ng mga ganda ang nanay namin.
04:58.0
Gaya ng sabi ko ay may kaya ang father side ko pero
05:02.0
dahil sa mapride siyang tao ay hindi po niya inaasa sa kanyang magulang
05:06.0
o mga kapatid ang araw-araw naming pamumuhay.
05:11.0
Hindi sanay magtrabaho ang tatay ko dahil laki po siya sa layaw.
05:15.0
Kabaliktaran naman po ng buhay niya sa nanay ko
05:18.0
kung ang tatay ko ay hindi marunong magbanat ng buto.
05:21.0
Sinanay ko, bata pa lang, banat na banat na
05:25.0
para sa ikabubuhay ng kanilang pamilya.
05:31.0
Isang dahilan na rin ito kung bakit ayaw ng mga kapatid ni tatay sa nanay ko
05:35.0
dahil sa antas ng kanilang pamumuhay.
05:38.0
Kung baga may pagkamata pobre po ang kapatid ni tatay ko.
05:42.0
Kabaliktaran sa ugalin ng kanilang inaatama, nila lolo at lola.
05:47.0
At dahil nga sa hirap ng buhay ay lumipad ang nanay ko patungong Manila para
05:52.0
mag-apply pa puntang abrod.
05:54.0
At hindi nagtagal ay pinalad po siya makapunta sa Qatar.
06:00.0
Mga ilang buwan lang nagtatrabaho ang nanay ko sa ibang bansa.
06:04.0
Lingid sa kanyang kaalaman,
06:06.0
nagkasakit ang tatay ko ng matinding karamdaman.
06:11.0
Nabubulok yung paa.
06:12.0
Unti-unting nangingitim at naaagnas.
06:18.0
kailangan o manong putulin ang binti ni papa para hindi kumalat
06:22.0
ang bisa o mikrobyo sa buong katawan.
06:26.0
Pero natakot si tatay kung sakaling maputulan siya ng binti nun.
06:30.0
Ang nasa isip niya sa panahon na yun ay
06:33.0
magiging baldado na siya habang buhay.
06:36.0
Kaya nagdesisyon ng tatay ko na umuwi at
06:38.0
sa bahay na lamang gamutin gamit ang mga halamang gamot.
06:44.0
Sa ilang linggo nung umuwi kami galing ospital,
06:48.0
napansin kong hindi na nakakalakad ang tatay ko.
06:52.0
Unti-unti na rin nangingitim ang mga daliri niya sa paa.
06:56.0
Nangangamoy patay na daga ng buong kabahayan.
07:00.0
Bahay po ito nila lolo at lola,
07:03.0
kung saan itinutuloy ang mga daliri niya sa paa.
07:06.0
Kung saan itinutuloy ang mga patay sa karating barangay
07:10.0
at mga kapitbahay.
07:14.0
Kasama po namin ang lolo namin.
07:17.0
Wala na akong lola nun.
07:19.0
Hindi na namin ito inabutang magkakapati dahil po sa
07:22.0
araw mismo ng kasal ng mga magulang ko
07:25.0
nadesgira siya ang sinasakyan ng lola ko kasama ng mga pinsan niya.
07:29.0
At isa siya sa mga namatay at hindi na naiabot sa ospital.
07:32.0
Naisip ko na isa rin yun sa dahilan kung bakit ayaw ng mga kapatid ng tatay ko sa nanay ko.
07:38.0
Nawalan sila ng ina dahil sa gaganaping kasal ng mga magulang ko nun.
07:44.0
Sa mga araw na nakakaranas ang tatay ko ng matinding sakit dulot ng kanyang karamdaman,
07:50.0
ay hindi na rin kinaya ng lolo ko ang ingay na sa loob ng bahay
07:55.0
dahil sa tuwing inaatake ang tatay ko ng karamdaman ay talagang niiingayan yung lolo ko.
08:00.0
At isa pa, hindi na rin niya kinaya yung baho ng amoy nun
08:05.0
dahil nga sa nabubulok na mga daliri sa paan ng aking ama.
08:10.0
Naiwan kaming apat na magkakapatid kasama ng tatay naming may matinding karamdaman nun
08:17.0
sa lumang bahay ng lolo at lola ko.
08:21.0
Dumating pa ang mga ilang linggo ay lumalala na ang karamdaman ni tatay.
08:25.0
Hanggang sapati ako ay hindi na makatulog
08:28.0
dahil hindi ko kaya ang katulogan ng tatay ko pag sumisigaw siya sa sobrang sakit.
08:34.0
Malakas ang boses niya kapag sumisigaw siya dahil sa pag-atake ng sakit
08:39.0
at umaabot pa ito sa kalapit barangay at sa mga kapitbahay.
08:46.0
Isang gabi, maagang pinatulog ang mga kapatid ko.
08:50.0
At ako naman ay tinatapos ko muna ang takdang aralin ko
08:54.0
at pagkatapos ko ay pumasok na ako sa silid naming mag-ama.
09:00.0
Nakita ko ang tatay ko na nakaupo sa gitna ng kama.
09:04.0
Nakayuko ito na halatang inaantok
09:07.0
pero hindi ko na ito pinansin pa.
09:11.0
Dahan-dahan na lang akong lumapit sa kanya para ipatong ang kumot sa kanyang likod.
09:15.0
At inayos ko ang mga unan sa kinayuyukuan niya para kung sakaling makatulog ito
09:21.0
at maitumba sa kanyang kinayuyukuan
09:24.0
sa mga unan siya matutumba.
09:29.0
Pagkatapos ko doon ay dahan-dahan akong tumabis sa kanya para umidlib
09:34.0
dahil kailangan ko pang gumising na mga alas 12 ng ating gabi dahil alam ko
09:40.0
Aatakihin na naman siya ng matinding sakit
09:43.0
para mabigyan ko siya ng gamot at mapainom
09:46.0
ng pinakuluan kong dahon ng bayabas.
09:50.0
Sa kasarapan ng tulog ko ay bigla akong naalimpungata ng
09:55.0
sumigaw ng pagkalakas-lakas ng aking ama
09:59.0
bumagsak ito sa kama.
10:02.0
Hagad kong hinanap ang tatay ko sa kanya
10:05.0
kung saan nang gagaling ang malakas na sigaw
10:08.0
dahil nawawala si tatay sa tabi ko noon.
10:13.0
Hinanap ko si tatay sa paligid ng higaan pero
10:17.0
hindi ko siya makita
10:20.0
pero naririnig ko ang iyak niya
10:24.0
namimilipit siya sa sakit noon.
10:27.0
Nang marinig ko na ang boses ni tatay ay
10:30.0
nasa bandang sala na ito.
10:33.0
Agad-agad akong tumakbo sa sala.
10:36.0
Nakita ko si tatay na nasa may pintuan ito.
10:40.0
Nakabukas na ang pintuan palabas.
10:44.0
Ang bahay na yon may labing isang baitang nagdan.
10:49.0
Agad-agad kong nilapitan ang tatay ko at hinatakpapasok sa loob ng kwarto.
10:54.0
Nasa loob ng kwarto,
10:56.0
nilapitan ang tatay ko at hinatakpapasok sa loob ng kwarto.
11:02.0
Pero dahil sa may kalakihan si tatay at maliit pa lamang ako noon,
11:06.0
nahirapan akong hatakin siya papasok sa loob.
11:11.0
Nang maipasok ko siya sa loob ng kwarto ay binigyan ko na lamang ng unan sa sahig
11:16.0
at inabutan ng tubig at pinainom ng gamot niya
11:19.0
para labanan ang kirot noon.
11:22.0
Nang buksan ko ang lahat ng ilaw sa bahay,
11:25.0
nakita ko ang mukha ni tatay.
11:30.0
Nakatirik ang mata.
11:33.0
Nakita ko rin na ang hinadaki niya sa paana.
11:36.0
Bagya itong nakalaylay.
11:39.0
Bulok na lamang nabalat ang kumakapit na dahilan para hindi ito mahulog noon.
11:46.0
Natakot ako ng sobra dahil sa umaagos na dugo mula sa mga daliri ng paanang tatay ko.
11:51.0
Sa sobrang takot ko ay binuksan ko ang bintana ng kwarto namin.
11:57.0
Ang bintana ng kwarto namin na ito,
11:59.0
tapat mismo ng tinitirahan ni Mami,
12:02.0
panganay na kapatid ni na tatay na tita ko
12:05.0
at doon din lumipat si Lolo.
12:10.0
Buong lakas akong tumawag ng tulong.
12:13.0
Sinisigaw ko ang mga katagang Lolo at Mami para matulungan kami.
12:17.0
Agad ko naman pong nakitang nagbukasan ng ilaw sa bahay ni Mami.
12:21.0
Agad itong lumabas sa kanyang pintuan.
12:25.0
Tumingala siya sa may taas at nakita niya ako sa bintana na humihingi ng tulong.
12:30.0
Nagmadali siyang lumabas at tumakbo kasama si Lolo
12:34.0
na may dalang itakpapunta sa bahay na tinutuluyan namin.
12:40.0
Pagkapasok nila sa kwarto ay nakita nila si Lolo.
12:44.0
Pagkapasok nila sa kwarto ay nakita nila si tatay na nanginitimang labi,
12:49.0
nakabukas sa mga mata, nakatingin sa taas ng bubungan.
12:55.0
Nagtanong si Mami kung ano ang nangyari at ikinwento ko naman yun.
13:01.0
Pagkarinig ni Lolo ng ganito, napamura siya at tumakbo papuntang likod bahay.
13:08.0
Doon ay tila may hinahabol siya ng itak.
13:12.0
Nagbabanggit ng kung anong mga katagang hindi ko naiintindihan.
13:18.0
Bagya akong pumunta sa may bandang kusina at sinilip ko mula sa taas ng kusina
13:23.0
kung sino ang hinahabol ni Lolo sa may likod bahay na may mga nakatanim na saging.
13:31.0
May naaninag akong malaking tao na nagtatago sa gitna ng mga puno ng saging na yon
13:36.0
at tila tuwang tuwa habang pinapanood niya si Lolo
13:40.0
habang pinuputol nito ang lahat ng mga nakaharang nadaon ng saging sa kanyang dinadaanan.
13:48.0
Nakaramdam ako ng takot sa buong katawan ko.
13:52.0
Pagkaraan ng ilang minuto,
13:54.0
biglang, bigla na lamang nawala ang malaking taong nakita ko nun na nagtatago sa puno ng mga saging.
14:01.0
Pumanik na rin ang Lolo ko pagkaraan ng mga siguro kalahating oras nun.
14:07.0
Bumalik ako sa loob ng kwarto.
14:09.0
Awang-awa ako sa tatay ko dahil wala pa itong malay mula ng hatakin ko papasok ng kwarto.
14:17.0
Lahat ng mga alam ni Mami na mga dasal mula sa reliyon namin,
14:21.0
dinasal na niya para lang bumalik sa ulirat si tatay.
14:24.0
Hagad-agad naman din nag-usal ng dasal si Lolo.
14:27.0
At lingid pala sa kaalaman ko,
14:30.0
may natatagong kaalaman si Lolo sa panggagamot,
14:34.0
lalong-lalo na sa mga inaswang at mga iningkanto sa bayan namin.
14:41.0
Isa na rin pala yung dahilan na yun kung bakit kilala si Lolo.
14:44.0
Nagmistulang patay ang tatay ko sa loob ng limang oras.
14:48.0
Iyak lamang kami ng iyak na magkakapatid dahil ang buong akala namin,
14:53.0
mawawalan na kami ng haligi ng tahanan.
14:58.0
Pagsapit ng liwanag sa buong paligid ng mga bandang na,
15:02.0
alas sa isimedya ng umaga,
15:04.0
lalong-lalo na si Lolo.
15:06.0
Pagsapit ng liwanag sa buong paligid ng mga bandang na,
15:10.0
alas sa isimedya ng umaga,
15:11.0
nagising ang tatay ko.
15:13.0
Agad itong nagtanong kung anong nangyari sa bunso namin na si Palito.
15:18.0
Dahil ayon sa kanya,
15:20.0
nakita niya umano ito sa kalagitnaan ng gabi na bumangon at
15:24.0
naglakad palabas ng kwarto.
15:27.0
Nagpatihulog sa kama ang tatay at gumapang ito palabas ng kwarto
15:31.0
at mahinang boses niyang tinatawag ang bunso namin nun.
15:34.0
Pero napansin umano niya
15:36.0
na bagya umanong naabot ng kapatid ko ang lak ng pintuan palabas
15:41.0
na hindi naman dapat.
15:44.0
Natakot si tatay dahil baka mahulog umating ito sa agda ng bahay.
15:50.0
Pero nang akmang hahawakan niya umano ang kamay ng bunso namin kapatid,
15:56.0
bigla ito na umano ito.
15:58.0
Pagsapit ng liwanag sa buong paligid ng mga bandang na,
16:01.0
ito na umano ito.
16:03.0
At malaking itim na nilalang ang nakita niya sa unang palapag ng hagdan.
16:10.0
Doon na sumigaw si tatay at nag-iiyak para humingi ng tulong.
16:18.0
Yun lang ang kanyang naalala nun.
16:21.0
Habang nagkikwento naman ang aking ama,
16:24.0
ay nabanggit niya nga ang malaking itim na nilalang nayon
16:27.0
na nakita ko rin na nagtatago sa puno ng saging.
16:32.0
Hindi ko na ito sinabis sa tatay at lolo ko.
16:35.0
Sinarili ko na lamang ito dahil ayaw kong takuti ng sarili ko
16:40.0
dahil tuwing alas dosi nga ng madaling araw ay kakailanganin kong magising para
16:45.0
magpainit ng dahon ng bayabas at painumin si tatay ng kanyang gamot.
16:52.0
Tumaan pang dalawang araw,
16:53.0
wala namang nangyaring tulad ng nangyari noong nakaraang gabi na naranasan namin nun.
17:00.0
Pero pagsapit ng pangatlong gabi,
17:03.0
mula nang mangyari ang bangungot na yon sa aking ama.
17:08.0
Bigla na naman akong naalimpungatan.
17:11.0
Nagising sa lakas ng sigaw ni tatay at sa lakas ng kalabog sa may dingding.
17:16.0
Bigla akong natakot ng makita ko si tatay palabas ng kwarto,
17:21.0
ang kalahating katawan ito sa labas ng kwarto nun.
17:28.0
Hinatak ko kagad si tatay papunta sa malapit sa kaman namin.
17:33.0
Pagkatapos kong ayusin ang kalagay ng tatay ko sa tabi ng higaan,
17:37.0
agad kong tinawag si mommy mula at tatay mula.
17:40.0
Pagkatapos kong ayusin ang kalagay ng tatay ko sa tabi ng higaan,
17:44.0
agad kong tinawag si mommy mula sa bintana ng kwarto.
17:49.0
Agad naman silang lumabas ng lolo ko.
17:52.0
Ganon din ang ginawa nila noong mga nakaraan sa pangyari sa tatay ko pero,
17:57.0
habang ginagamot siya at inuusalan siya ng mga dasal,
18:02.0
nakita namin na may malaking itim na hugi spalad ng kamay na may limang daliri.
18:09.0
Ang nasa likuran ng tatay ko.
18:13.0
Bumakat ito na ayon sa lolo ko ay itinulak ang tatay ko para mahulog sa kaman nun.
18:21.0
Na ang ibig sabihin puntir yan na nang malaking nilalang ang aking ama na kilala sa tinatawag na Balbal.
18:31.0
Hindi ko alam kung anong tawag sa ibang probinsya,
18:34.0
pero isa itong nilalang na gustong gusto yung amoy ng taong may sakit,
18:40.0
lalong lalo na yung mga may mga matinding karamdaman.
18:45.0
Tumutulo umano ang laway nila pag nakikita nila ang mga taong may sakit nun.
18:51.0
At sa tuwing namimilipit ang tatay ko sa sakit,
18:54.0
ay para umanong tinatawag ang nilalang na ito na pumunta sa bahay.
18:58.0
Hindi pa natapos ang kababalagan ng gabing yon.
19:04.0
naglambing sa akin ng tatay ko na ilipat umano ang kama doon sa may malapit sa dingding
19:10.0
para kung makatulog man umano siya habang nakaupo,
19:14.0
ay hindi siya mahulog dahil sa nakaharang na dingding na yon.
19:21.0
Malaking tulong din yon kung mga mga mga katulog man umano.
19:26.0
Malaking tulong din yon kung gaano gagawin sa kama.
19:30.0
At bago paman sumapit ang dilim,
19:33.0
nilagay ko sa ilalim ng kamang asin dahil nakita ko na ginawang pangsaboy ng lolo ko ito
19:39.0
nung hinanap ang nilalang sa may kasagingan.
19:43.0
Napansin ko rin na parang umiiwas ang maitim na nilalang sa asin na yon.
19:47.0
Ginawa ko yon sa paghahanda na baka bumalik yung itim na nilalang na tinatawag na balbal.
19:55.0
Hindi ako nakatulog ng gabing yon
19:58.0
hanggang sa sumapit ng oras ng pagpapainom ko ng gamot sa tatay ko.
20:04.0
Pumunta ko sa kusina.
20:06.0
Nagpainit ng pinakuluang dahon ng bayabas para ugasan na rin ang paa ng tatay ko
20:12.0
para medyo mabawas-bawasan ang masangsang na amoy na nanggagaling dito
20:16.0
na amoy na bubulok na laman o patay na taga.
20:22.0
Mga bandang alauna ng madaling araw,
20:25.0
habang hinuhugasan ko ang paa ng tatay ko,
20:29.0
matapos ko siyang painumin ng gamot
20:32.0
habang nakasanday siya sa dingding.
20:37.0
may lumagapak o dumikit sa dingding na kung saan nakapwesto ang kama ni tatay
20:43.0
at kung saan siya nakaupo.
20:46.0
Pigla itong humagikik.
20:49.0
Nang sumilip ako bahagya sa may siwang ng bintana,
20:53.0
ay nakita ko na parang may napakalaking ibon na walang katawan.
20:59.0
Pumunta ko sa kusina.
21:00.0
Itim na itim at may malapad na pakpak
21:05.0
parang kasing laki ng bayawak na nakakapit sa dingding namin noon
21:10.0
at naghahanap ng butas.
21:14.0
Lumapit ako kay tatay
21:16.0
at yung mga kapatid kong natutulog ng mga oras na iyon.
21:20.0
Isa-isa ko silang inilayo sa may manila.
21:24.0
at yung mga kapatid kong natutulog ng mga oras na iyon.
21:28.0
Isa-isa ko silang inilayo sa may malapit sa dingding kasama si tatay.
21:34.0
Nakita kong takot na takot ang tatay ko.
21:38.0
Sinasabi niya sa nila lang na nakadikit sa dingding na
21:41.0
hindi siya magtatagumpay sa gusto niyang mangyari.
21:46.0
Sa batang edad ko noon ay tinapangan ko ang sarili ko.
21:50.0
Kinuha ko ang mangkok na pinaglagyan ko ng asin
21:54.0
binuksan ko ang bintana kung saan ako sumilip noon.
21:59.0
Sinabuyan ko ang nakadikit na malaking ibon at bahagya naman itong natatamaan.
22:07.0
Iniiwas niya ang mukha niya sa sinasaboy kong asin sa kanya.
22:12.0
Habang nagsasaboy ako ng asin ay sumisigaw ako ng tulong noon.
22:16.0
Tinatawag ko ang pangalan ni mami at lolo
22:19.0
at nang mapansin ng nila lang na nagsibukas sa mga ilaw ng kapitbahay.
22:25.0
Doon lamang itong umalis.
22:29.0
Pagkaalis niya ay binalikan ko ang mga kapatid ko
22:33.0
na noon ay nagsisiiyakan na dahil sa takot
22:36.0
at ang tatay ko na panaydasal na takot na takot din.
22:41.0
Matapang yung tatay ko sa larangan ng baril at pakikipagbasagan ng ulo sa kanto pero
22:45.0
sa usaping multo at aswang bahag ang buntot niya.
22:51.0
Pagkatapos ng tagpong yun ay biglang dumating ang mami at lolo sa bahay.
22:56.0
At ang sabi nila,
22:58.0
hinahabol umano na mga kapitbahay ang nakita kong malaking ibon sa dingding.
23:03.0
Dahil sa nakita rin na umano nila ito,
23:06.0
napapaalis galing sa may bahay namin.
23:08.0
Sunod-sunod ang nangyaring pag-atake ng balbal
23:11.0
at parang malaking ibon sa tatay ko
23:14.0
tuwing kalagitnaan ng gabi at madaling araw.
23:19.0
Naging matapang ako at laging inihanda ang sarili ko
23:23.0
sa anumang pwedeng mangyari.
23:26.0
Nasaisip ko noon na kung sakaling bumalik pa ulit ang mga yon
23:30.0
ay buong tapang kong haharapin at magpapalitin ang mga kapitbahay.
23:33.0
Nasaisip ko noon na kung sakaling bumalik pa ulit ang mga yon
23:36.0
ay buong tapang kong haharapin at lalabanan
23:39.0
o magmamakaawa ko na lubayan ng tatay ko
23:43.0
dahil sa ayaw kong mawala ito.
23:46.0
At dahil na rin sa napapagod na ako sa paglaba ng mga kumot kasi
23:50.0
tatlo kong nakababatang kapatid ay
23:55.0
naiihito sa mga kumot nila at sa kama.
23:58.0
Kaya tuloy hindi lamang amoy bulok na sugat at patay na daga kundi
24:03.0
maamoy panghina rin noon.
24:08.0
Pagkatapos ng tagpong yon,
24:11.0
makaraan ng ilang araw,
24:14.0
walang nagpaparamdam sa tatay ko.
24:21.0
naglambing si tatay na
24:23.0
alalayan ko umano siyang bumaba ng hagdan.
24:26.0
Gusto niya umanong makalanghap ng sariwang hangin.
24:29.0
Gusto niya rin lumabas-labas at masinagan ng araw dahil
24:34.0
sa tagal niyang nakaratay sa kama ay naninilaw na rin ito.
24:39.0
Pero bago ko ginawa yun ay pinaliguan ko muna siya.
24:43.0
Nagsalok pa ako ng tubig sa poso ng kapitbahay namin na pinsan din ang aking ama.
24:49.0
Pagkatapos ng paghahanda ko para sa tatay ko,
24:53.0
inalalayan ko na ito panaog ng bahay.
24:58.0
Habang inaalalayan ko siya,
25:01.0
inupo ko siya sa may simento na malapit sa kalsada na nasisinagan ng sikat ng araw.
25:08.0
Inilapit ko sa kanyang lagay niya ng tubig.
25:12.0
Binigyan ko na rin siya ng lumang dyaryo para meron siyang mabaso nun.
25:18.0
Habang nagpapainit ang aking ama ay ginawa ko ng pagwawalis ng mga tuyong dahon.
25:23.0
Nag-ipon na rin ako ng mga sanga ng kakoy para gawing panggatong.
25:29.0
Habang nagpapainit si tatay,
25:32.0
dumaan ang mga pampaserong jeep.
25:35.0
Sa mga dumadaan na iyon,
25:38.0
may saglit na huminto sa tapat ng tatay ko.
25:41.0
Sandaling nang umusta sa kalagayan niya.
25:44.0
At may iilan naman na nag-aabot ng konting tulong.
25:49.0
Tinatanggap naman ito ng aking ama.
25:52.0
Sa pagkakataong yan ay nakaramdam ako ng awa sa kanya.
25:57.0
ibang awa ang naramdaman ko nang makita kong
26:01.0
inaabotan siya ng konting tulong sir.
26:04.0
Pakiramdam ko ay sagad na sa buto ang paghihirap ni tatay
26:08.0
dahil sa mga inaabot at tinatanggap ng mga konting tulong nun.
26:13.0
Wala namang palya ang pagpapadala ni nanay ang sahod niya sa ibang bansa pero,
26:18.0
kailangan muna itong dumaan sa tito ko.
26:21.0
Nag-iisang kapatid na lalaki ng tatay ko.
26:23.0
Lahat na ang pinapadala ni nanay na pera para sa gastos naming buwan-buwan.
26:28.0
Napapansin ni tatay na parang nabubuksa ng sobre na nababawasan ito
26:34.0
bago pa man makarating sa kanya.
26:37.0
Hindi naman ito ikinikwento ng tatay ko sa nanay ko kasi
26:41.0
ayaw niya masiraan din ang kuya niya sa nanay ko.
26:45.0
Lagi namang nagkakapagsulatan ng nanay at tatay.
26:48.0
At minsan nagpapalitan din sila ng tape recorder na voice.
26:53.0
Pero minsan hindi nagkikwento si tatay ng nararamdaman niya.
27:00.0
Umabot na ng may gitisang taon si nanay sa Qatar.
27:04.0
Panakaanakan na rin ang pagpaparamdam ng mga dumadalo kay tatay na mga nila lang.
27:13.0
binulabog kami ng pangyayari dahil ang kapitbahay namin na buntis
27:18.0
ay dinalaw ng hating gabi nun at pilit kinukuha ang sanggol sa kanyang sinapupunan.
27:26.0
Ayon sa asawa nito, nakita niya umano sa bubong ng bahay nila
27:32.0
na parang may pulang mahabang sinulid na gumagapang satyan ng kanyang asawa.
27:37.0
Pero dali-dali niya itong pinutol gamit ang kanyang matulis na itak.
27:44.0
Magmula ng gaming yon,
27:46.0
sunod-sunod na mga buntis na nabibiktima ng nila lang
27:50.0
na bumibisita sa gabi sa mga bahay na mayroong mga nagdadalang tao.
27:56.0
At ilang buntis na rin na isinisilang nila ang kapitbahay na nila.
28:00.0
Na wala ng buhay.
28:04.0
Isang araw ay nakaupulit ang tatay ko sa pinagupuan ko sa kanya na mga nakarang araw.
28:10.0
At tulad nung nangyari nung mga nakaraan,
28:13.0
sa panahong yon ay managaabot pa rin ng konting tulong sa mga pampasaherong jeep sa baryo.
28:20.0
Nagbibigay na rin ng ibang paseho,
28:23.0
at pinagkulang rin sa mangyaring isang lalaki na nakaraming buhay.
28:26.0
Nagbibigay na rin ng ibang paseho dahil sabi ko nga kilala ang pamilya ni tatay sa lugar namin,
28:32.0
lalong-lalo na sa may barangay,
28:34.0
dahil halos buong kalupaan doon ang pagmamayari ng pamilya nila.
28:40.0
Habang nagmumuni-muni ang tatay ko sa may gilid ng kalsada,
28:44.0
ay may dumaan na isang lalaki na nagtitinda ng isda gamit ang kanyang karitong ditulak.
28:50.0
Napansin niya ang tatay kong nakaupo sa isang gilid at nilapitan niya ito.
28:56.0
Binati niya ang tatay ko.
28:59.0
Isa siyang bisaya,
29:01.0
taga Bacolo Dumano.
29:03.0
Pablo ang pangalan na pagpapakilala niya sa amin noon.
29:09.0
At dahil ikas sa tatay ko ang kabaitan ay pinaupo niya muna si Kuya Pablo para makapagpahinga saglit.
29:14.0
Nakipagkwentuan ito sa aking ama.
29:19.0
halos na kwento na niya kay tatay ang buong buhay niya.
29:23.0
May isa siyang anak at butihing may bahay na nagtitinda rin nga ng mga kakanin sa karatigbayan mula sa amin.
29:31.0
Sa araw-araw na pagtitinda niya sa lugar namin,
29:34.0
kahit nakaubos na siya ng panindan niyang isda,
29:37.0
ay lagi niyang sinasadyang bisitahan sa amin.
29:40.0
Hanggang sa isang araw,
29:42.0
hinding hindi ko makakalimutan ang araw na iyon.
29:47.0
Galing ako sa eskwelahan,
29:49.0
nasa ikalawang baitang palamang ako noon.
29:53.0
Pagkagaling ko dito,
29:56.0
nanggiho ng isang iwan,
29:58.0
hindi siya masaghetti dito na gabi sa ika.
30:06.0
pagkagaling ko dito,
30:09.0
napansin ko sa silong ng bahay
30:10.0
ang kariton na isda ni Kuya Pablo.
30:14.0
Agad-agad akong pumanik sa bahay,
30:17.0
at laking gulat ko
30:18.0
pagkabukas na pagkabukas ko ng pinto.
30:22.0
Biglang nagwi ka si Kuya Pablo na
30:25.0
dumaan ako sa gilid
30:27.0
kung saan mga nakapuesto ang sala set.
30:30.0
Papasok sa kwarto namin.
30:33.0
Ang dahilan niya,
30:35.0
dahil baka masagi kung ano,
30:39.0
ang mga kasama niya.
30:42.0
Bagyang nanlamig ang katawan ko
30:44.0
at tumindig ang balahibo ko sa takot noon.
30:48.0
Del sabi nga niya ay may kasama siya.
30:52.0
Nakita ko naman si tatay sa kwarto
30:54.0
na nakahiga sa may sahig.
30:57.0
Tuwid na tuwid ito,
30:59.0
habang punong-puno na mga nakatapal
31:02.0
na kung ano-anong dahon sa kanyang katawan.
31:07.0
Tinanong ko si Kuya Pablo
31:08.0
kung anong nangyari sa tatay namin.
31:12.0
At ang sagot niya,
31:14.0
kinagamot niya ito.
31:17.0
Nilingon ko ang mga kapatid ko na
31:20.0
masayang nagsisikain ng tinapay
31:21.0
na pasalubong din mula kay Kuya Pablo.
31:25.0
Mula sa araw na iyon,
31:27.0
halos kada tatlong beses sa isang linggo,
31:30.0
kung gumisita si Kuya,
31:33.0
kinagamot si tatay.
31:36.0
Napapansin ko din
31:37.0
na bumabalik ang sigla ng pangangatawan ni tatay noon.
31:41.0
At ayon nga kay Kuya Pablo
31:42.0
ay gabi-gabi pa rin na may bumibisita sa aking ama.
31:47.0
At hindi namin alam
31:49.0
na dinidilaan pala ng balbal ang paa ni tatay.
31:53.0
Kaya kahit anong inom niya ng gamot
31:56.0
at paghuhugas ng pinakuluang dahon ng bayabas
31:59.0
sa mga sugat niya sa paa,
32:02.0
patuloy pa rin ito
32:03.0
sa pagsakit at pangingitim noon.
32:07.0
Pero simula noong gamutin ni Kuya Pablo ay
32:11.0
hindi na rin ito malapitan ng balbal
32:14.0
dahil sa may lihim na itinanim
32:16.0
sa palibot ng bahay namin na
32:18.0
mga pangontra o mano noon,
32:20.0
sa kahit na anong nila lang
32:22.0
ang mag-isip na gambalain ng aking ama.
32:28.0
May mga araw din, Sir Seth,
32:29.0
na sa tuwing bumibisita siya sa aming bahay,
32:32.0
at nagaanda siya nang iiwan niya
32:34.0
sa tatay ko na gamot.
32:36.0
Hanggang sa susunod na linggo,
32:38.0
ay nakikita ko siya na umaakit
32:42.0
at pababa siya na nauuna ang ulo noon.
32:46.0
May mga pagkakataon din na kumukuha siya
32:48.0
ng mga dahon na halamang gamot
32:50.0
gamit ang sarili nitong bibig
32:55.0
Hindi ako pala tanong sa mga ginagawa niya
32:57.0
habang gumagawa ng gamot ng tatay ko pero
33:00.0
tinitingnan ko kung paano siya kumuha
33:02.0
ng mga halamang gamot na iyon
33:05.0
gamit ang bibig niya
33:07.0
at kung paano niya ito inihahanda.
33:12.0
Hanggang sa natigil na nga
33:13.0
ang pagpunta niya sa bahay noon,
33:16.0
makaraan ng ilang buwan,
33:18.0
nalaman namin na wala na pala
33:21.0
Umuwi na pala ito sa Bacolod
33:22.0
kasama ng kanyang mag-ina.
33:25.0
Pero sa panahon na iyon,
33:27.0
para tuloy-tuloy ang gamota ni tatay
33:29.0
sa kanyang mga iniwang gawang gamot
33:32.0
ay ginaya ko kung paano niya ito gawin
33:35.0
pati na rin ang paraan ng kanyang pagkuha
33:37.0
hanggang sa pamamaraan ito.
33:41.0
Malaking tulong naman ito sa tatay ko
33:44.0
at namama nga ang tatay ko dahil
33:47.0
papano ko umano na tutunan ang paggawa noon.
33:50.0
Sinabi ko lamang na nakita ko
33:52.0
kung paano ito gawin.
33:55.0
Hanggang sa hindi na dinadalaw si tatay
33:56.0
ng kanyang mga bisita tuwing hating gabi
33:58.0
at madaling araw.
34:01.0
Pero sa loob ng tatlong taon
34:02.0
ay hindi na ito nakakalakad
34:05.0
at hindi na nakauwi ang nanay ko
34:06.0
pagkatapos ng dalawang taong kontrata niya
34:09.0
dahil nag-extend ito sa kanyang amo sa Qatar.
34:15.0
Pagdating ng nanay ko,
34:17.0
kinuha niya kami sa lugar ng tatay namin
34:20.0
lalong-lalo na ng makita
34:21.0
ang nakakaawang kalagay ng aming ama
34:24.0
at mga kapatid ko.
34:25.0
Nagmistulang gusgusin ang tatay ko
34:26.0
at mga kapatid ko
34:27.0
dahil sa ako lang naman
34:28.0
ang nag-aalaga sa kanila noon.
34:32.0
Dahil sa sama ng loob ni nanay
34:33.0
sa mga kamag-anaka ng tatay ko,
34:36.0
kumuha siya ng tiket
34:37.0
sa barko papuntang Manila
34:39.0
para doon na kami magbagong buhay.
34:43.0
Hindi naging madali
34:44.0
ang pag-alis namin sa bayan ng tatay ko.
34:47.0
Nagsiayakan na mga kamag-anaka niya
34:49.0
kasama na ang tatay ng tatay ko noon
34:53.0
bakit bigla-biglaan naman daw
34:54.0
ang naging desisyon ng nanay ko
34:55.0
sa pagluwas namin.
34:58.0
Wala nang maraming sinabi
34:59.0
ang nanay ko basta
35:01.0
sa mga panahon na iyon
35:02.0
ay buo na ang loob niyang
35:03.0
daling kami sa Manila.
35:09.0
nakahanda na ang lahat
35:10.0
ng mga dadali namin noon.
35:13.0
Wala na rin namang kami
35:14.0
masyadong dadaling
35:15.0
kasi puro luma na
35:16.0
mga gamit namin nito
35:18.0
at hindi na pwedeng
35:19.0
maggamit sa pag-alis namin.
35:21.0
Ang mga dala rin ng nanay ko
35:22.0
ay iniwan niya sa Manila
35:23.0
dahil pagdating na pagdating pala niya
35:25.0
ng Manila galing Qatar
35:27.0
ay nakarating pala sa kanya
35:28.0
ang balitang nangyari sa amin.
35:31.0
Kaya bago siya umuwi
35:33.0
ay gumugol muna siya
35:34.0
ng isang linggo sa Manila
35:36.0
para maghanap ng matutuluyan
35:38.0
at mapag-iiwan na niya
35:39.0
ng mga gamit niyang
35:40.0
na ipundar niya sa ibang bansa
35:44.0
nakunin kami kaagad.
35:52.0
humayahe kami papuntang
35:53.0
Pierre para sumakay ng barko.
35:56.0
Binuhat ang tatay ko
35:57.0
ng tatlong lalaki
35:59.0
pasakay ng inarkila namin jeep
36:01.0
papuntang Iligan City
36:03.0
para sumakay ng barko noon.
36:06.0
Pagsakay ay binuhat ulit
36:07.0
si tatay ng apat na kalalakihan.
36:10.0
Pagdating namin sa Manila
36:12.0
ay doon pinagamot
36:17.0
Pagdating namin sa Manila
36:18.0
ay doon pinagamot
36:20.0
at pinagtyagaan ni nanay
36:23.0
dalawang beses isang araw.
36:26.0
At sa awa ng ating lumika
36:28.0
ay unti-unti siyang gumaling
36:33.0
malayo sa madilim
36:34.0
na karanasan namin
36:36.0
sa lugar ng tatay ko.
36:39.0
Sa ngayon, Sir Seth,
36:41.0
wala na ang tatay ko.
36:43.0
Sumakabilang buhay na siya
36:48.0
Hindi namatay sa kanyang sakit
36:49.0
o kaya kinain ng aswang
36:52.0
Pero namatay siya
36:53.0
sa sarili niya mismong lugar.
36:56.0
ng kamatayan niya
36:59.0
ng pinsang buo ko
37:00.0
na sa panahon na iyon
37:03.0
ng ating kapulisan.
37:07.0
ng nag-iisang kapatid
37:08.0
na lalaki ng tatay ko.
37:12.0
ng walang dahilan.
37:13.0
Ang tanging dahilan lang
37:18.0
na mga kapitbahay
37:19.0
at kamag-anakan ng tatay kong
37:25.0
Sa ngayon ay nagtatrabaho na ako
37:31.0
kung saan naasay na ko
37:32.0
sa iba't ibang lugar
37:38.0
sa isang lugar ng Surigao
37:40.0
hanggang sa karanasan ko
37:44.0
At kung sakaling mapili nyo
37:50.0
para masabi ko sa nanay ko
