10 Signs na Humihina ang Utak at Memorya. - By Doc Willie Ong (Internist and Cardiologist)
01:01.6
Number 2, pwede magkaroon sa mayroong mga mini-stroke.
01:05.0
Yung iba, nagkakaroon ng barabara na sa utak.
01:08.2
Pwede sa pollution, sigarilyo, kolesterol.
01:12.7
Yung iba, maaga nagkakaroon ng Alzheimer's disease.
01:16.2
So, yan ang gusto na ayaw natin, humihina ang memory natin.
01:20.5
Ano muna ang 10 warning signs?
01:23.5
10 signs na pwedeng parating na itong paghina ng memory at gusto natin umiwas sa demensya, pati Alzheimer's disease.
01:36.0
Number 1, madalas ka na makalimot.
01:40.3
Yung mga mahalagang araw at events, hindi mo na maalala.
01:46.7
Minsan, tinatanong mo, ano nga yung sinabi mo? Ano nga yung tanong? Pakiulit.
01:52.5
So, medyo mahinap.
01:53.5
Pakihanay yung memory mo.
01:54.5
Hindi yung minsan naiwan mo yung cellphone mo, okay lang yun.
01:58.5
O yung susi, minsan naiwan mo.
02:00.5
Pero yung medyo madalas na.
02:04.5
Ito ang early sign ng demensya.
02:07.5
Yung mga recent events.
02:10.5
Normally kasi, dapat yung mga nangyari kahapon, last week, dapat alam na alam natin yan eh.
02:18.5
Pero yung mga nagkakademensya, kahit yung nangyari kahapon,
02:21.5
o minsan kakakausap,
02:23.5
kakausap lang niya sa tao, hindi na niya maalala.
02:27.5
Ang matagal mawala, kahit may demensya yung tao.
02:30.5
Let's say, meron kayong kakilala, magulang na may demensya.
02:34.5
Yung mga lumang panahon, hindi niya makakalimutan yun.
02:37.5
Nung bata pa siya, nandyan yan kahit may demensya.
02:41.5
Pero yung ginawa niya kahapon, yung kinain niya kaninang umaga, hindi na niya maalala.
02:47.5
So, recent events ang nawawala.
02:49.5
Number 3, warning sign na umihina ng memory.
02:52.5
Hindi na masabi yung word, yung object, yung pangalan ng tao.
02:59.5
Panagsasalita, tumitigil na, puro na ano, ano yun, ano yan.
03:04.5
Hindi na niya masabi.
03:06.5
Number 4 sign, poor judgment na siya.
03:10.5
Poor decision making.
03:12.5
Mabilis na siya ma-scam.
03:14.5
Mabilis maloko ng fake news.
03:17.5
Minsan, yung mga decision niya mali.
03:21.5
meron siyang gamit.
03:23.5
Imbis na itago sa cabinet, nilagay sa refrigerator.
03:26.5
Alam mo yung medyo malina yung mga decision.
03:30.5
Number 5, nagkakaproblema na sa pera.
03:35.5
Hindi na niya alam saan niya tinago yung mga pera niya.
03:39.5
Importanting gamit.
03:42.5
Yung mga kung may cheque.
03:44.5
At minsan dito, itong number 5, napakalaga.
03:48.5
Naninisi na siya ng ibang tao.
03:51.5
Kadalasan magsisisi siya.
03:53.5
Sasabi niya, siguro ninakaw mo.
03:56.5
O ninakaw niya yung ito.
03:58.5
O lagi siya magsisisi.
04:00.5
Kaya nawala, may kumuha.
04:02.5
Pero hindi mo naman ninakaw.
04:04.5
So, minsan nag-iimbento na ng kwento.
04:07.5
Papunta na sa Alzheimer's yun and demensya.
04:11.5
Number 6, disoriented and confused.
04:16.5
Minsan, naliligaw.
04:19.5
Pumunta, bumili ng ulam sa palengke.
04:24.5
Hindi na makauwi.
04:26.5
So, pag ganyan na, disoriented na sa lugar,
04:29.5
sa surrounding, sa oras, sa lugar, sa date,
04:33.5
demensya tawag doon.
04:36.5
Pag sinabing demensya, maraming cause yun.
04:39.5
Demensya is yung pagkaulianin.
04:41.5
Pwedeng may mini-stroke.
04:43.5
Pwedeng Alzheimer's.
04:44.5
Pwedeng may problema sa utak.
04:47.5
Pero meron din ibang cause.
04:48.5
Baka nasobrang stress lang siya.
04:51.5
Baka may mental health problem lang.
04:53.5
O baka kulang nasa tulog.
04:55.5
Minsan, ganon lang.
04:56.5
So, yan. Number 6, disoriented.
04:58.5
Number 7, pati yung ordinary na bagay hindi na niya magawa.
05:04.5
Mag-open ng air condition.
05:07.5
O magagamit ng washing machine.
05:10.5
O yung mga household appliance.
05:12.5
O mag-open ng television.
05:14.5
Hindi na niya alam papanong gawin.
05:17.5
At minsan, ito yung may sign na hindi na malinis sa sarili.
05:22.5
Hindi na makaligo.
05:24.5
Hindi na makasuot ng baro.
05:26.5
Hindi na maka-toothbrush.
05:28.5
So, nakakalimutan na rin niya paano gawin yun.
05:32.5
Number 8 sign na malapit na sa demensya,
05:35.5
umiiwas na sa tao.
05:37.5
Hindi na kumakausap.
05:39.5
Medyo depressed na. Okay?
05:41.5
Number 9, personality change.
05:46.5
Irritable. Galit.
05:48.5
Mabilis uminit ang ulo.
05:50.5
Ang tunay na demensya, sabi nila parang nandun pa rin yung nanay mo.
05:58.5
Pero parang wala na yung personality niya.
06:01.5
Parang yung body na lang naiwan.
06:04.5
Pero yung utak niya parang nawala na.
06:07.5
Parang naging baby.
06:09.5
Naging second childhood.
06:10.5
Yun yung malalang demensya.
06:12.5
And number 10, yung mga daan.
06:15.5
Hindi na niya alam. Okay?
06:17.5
Yung mga distance.
06:20.5
Hindi na niya alam. 2024 ba?
06:23.5
Anong year na ba?
06:24.5
Sino presidente? Hindi na niya alam.
06:26.5
So, anong magagawa natin?
06:28.5
Habang bata pa tayo para umiwas sa demensya.
06:32.5
Para tumalas ang memory.
06:34.5
10 tips ng pakahalaga.
06:37.5
Number 1, habang bata pa o may edad na,
06:40.5
dapat regular exercise.
06:42.5
Sinabi ko nga, at least 30 minutes.
06:45.5
30 minutes of exercise.
06:47.5
5 days in a week.
06:49.5
Kailangan pinagpapawisan ka.
06:51.5
Kailangan dumadaloy ang dugo mo sa paa,
06:54.5
sa katawan, sa puso, sa utak.
06:58.5
Kung mahina memory nyo, inaantok kayo,
07:00.5
maglakad-lakad kayo.
07:02.5
Pag naglakad kayo, gagana na yung utak mo.
07:04.5
Kasi gaganda yung brain flow.
07:06.5
Kaya nga yung mga estudyante,
07:08.5
pag hindi makaaral,
07:09.5
pag hindi alam yung isasagot,
07:12.5
Naggaganyang-gayang kamay.
07:13.5
Nagkukuyakoy. Diba?
07:14.5
Kasi pinapagana niya yung blood flow.
07:17.5
Meron ding technique eh, chewing gum.
07:20.5
Sa mga estudyante,
07:22.5
pag mahina memory mo, mag-chewing gum.
07:25.5
May pag-aaral na,
07:26.5
habang nag-chew chewing gum ka,
07:28.5
gumagana yung utak natin.
07:30.5
Parang may movement.
07:32.5
Number 2, brain foods.
07:37.5
Tunay po ito, may tulong yan.
07:39.5
Yung mga omega-3 fatty acids para sa ugat.
07:42.5
Kasi utak natin, puro acid.
07:44.5
Arteries yan, puro ugat.
07:45.5
Mas maraming blood flow,
07:47.5
mas buhay na buhay yung utak natin.
07:49.5
So omega-3 fatty acids, fatty fish,
07:52.5
galunggong, dillies, salmon, bangus, sardinas, hasa-hasa.
07:59.5
Lahat siya ang isda.
08:00.5
Omega-3 fatty acids, brain food.
08:02.5
Maraming anti-oxidant.
08:06.5
Mani, pampatalino. Pwede siya.
08:08.5
Huwag lang masyado maalat ha.
08:09.5
Basta mani, pampatalino, strawberry.
08:12.5
Yung mga healthy fats.
08:21.5
May nagtatanong, kape.
08:23.5
Actually, ang kape, may pag-aaral.
08:25.5
Short-term memory lang.
08:27.5
Yung gusto mo lang makakaalala agad.
08:30.5
Yung iba, may tulong yung kape.
08:32.5
Pero syempre, kung sobra din ang kape, baka mag-potate ka.
08:35.5
So, mas healthy ang pagkain, mas maganda.
08:39.5
Tapos, syempre, yung kain mo pa konti-konti lang.
08:41.5
Pag binusog mo sarili mo, napunta lahat ng pagkain sa tiyan.
08:46.5
Yung dugo, napunta sa tiyan.
08:48.5
Maantukin ka naman.
08:49.5
Number 3 para tumalino.
08:51.5
Mental stimulation.
08:53.5
Ibig sabihin, mag crossword puzzle.
08:58.5
Magsagot ng mga word games.
09:00.5
Huwag gumamit ng cellphone sa pag-compute.
09:04.5
Isulat mo compute.
09:08.5
Magturo sa ibang tao.
09:14.5
So, dapat gumagana.
09:16.5
Bumalik sa school.
09:17.5
Mag-aral ng language.
09:19.5
Manood ng video na may katuturan.
09:21.5
Para gumana yung utak.
09:23.5
Hindi yun, nakaupo ka lang.
09:24.5
Nanonood ka lang ng mga entertainment.
09:29.5
Walang gana sa utak.
09:31.5
Nanonood ka lang.
09:32.5
Para ka nalang buong araw nalang naka Netflix.
09:35.5
Walang dagdag sa utak.
09:38.5
Dapat may inaaral ka.
09:40.5
Yung medyo sumasakit yung ulo mo.
09:42.5
Mental stimulation.
09:49.5
Napakalaga sa memory.
09:52.5
Ang taong puyat at kulang sa tulog.
09:55.5
40% bagsak ang memory.
09:58.5
Hindi sila makaalala.
09:59.5
Hindi sila makapangsoy.
10:00.5
Pero pagkompleto ang tulog mo,
10:05.5
Relax at walang stress.
10:08.5
Pag ikaw ay relax, walang stress,
10:10.5
pwede ka mag-aral na maigi.
10:12.5
Lahat na inaaral mo, mabilis pumasok.
10:15.5
Hindi ka magkakraming.
10:17.5
Pero kung very stress ka, kabadong kabado ka,
10:20.5
bukas na yung exam,
10:22.5
babasahin mo pa yung buong libro,
10:24.5
sa sobrang mong stress, hindi napapasok yung inaaral mo.
10:27.5
Na-stress mo na sarili mo.
10:29.5
Dapat yung relax, kalmado.
10:31.5
Tingnan yung mga bata.
10:33.5
pag meron silang tinitingnan,
10:35.5
relax na relax sila.
10:36.5
Mabilis sila matuto.
10:37.5
Actually, habang bata,
10:39.5
teenager, mabilis ang memory.
10:42.5
Pag tumatanda, humihina na.
10:44.5
So, stress reduction.
10:46.5
Laging stress, hindi maganda.
10:51.5
Maraming kausap na tao.
10:55.5
Kung kayo group leader
10:57.5
o leader na isang community,
10:59.5
marami nagtetext sa inyo,
11:01.5
okay lang yung na-stress kayo,
11:04.5
Maraming kayong kausap,
11:05.5
maraming kayong kaibigan.
11:06.5
Good for the memory.
11:09.5
Pero yung mga nakakulong lang sa bahay,
11:13.5
walang kausap lang,
11:14.5
cellphone lang kausap,
11:16.5
eh hihina ang memory.
11:19.5
So, lalo na pag nagkakaedad na,
11:21.5
kailangan meron ng mga social activity,
11:24.5
may club sa barangay,
11:30.5
Iwas sa depression,
11:32.5
good for the brain.
11:36.5
ano itong mga supplement at pagkain?
11:39.5
Yung pagkain, sinabi ko na eh.
11:41.5
Sa supplement, actually,
11:43.5
wala tayo na-endorse.
11:44.5
Pero sa mga may pag-aaral,
11:46.5
itong mga oily fish,
11:48.5
itong mga omega-3 fatty acids,
11:50.5
itong mga fish oil,
11:51.5
may konti pag-aaral,
11:53.5
maganda sa brain.
11:54.5
Vitamin E, may konti lang naman.
11:57.5
Pwede meron, pwede wala.
11:59.5
Vitamin D, pwede rin.
12:01.5
Yung iba, merong ginkgo biloba,
12:03.5
para siyang aspirin.
12:04.5
Pag sa doktor kasi,
12:06.5
kung meron kayong risk factor,
12:08.5
let's say may high blood,
12:10.5
mataas kolesterol,
12:11.5
baka bigyan kayo ng aspirin.
12:13.5
Pero depende yan,
12:15.5
di naman lahat bagay yung aspirin eh.
12:17.5
Pero aspirin usually prevents stroke
12:19.5
sa high risk patient.
12:21.5
Okay din sa utak.
12:22.5
So basta healthy foods.
12:24.5
Huwag magpaka-expose sa usok
12:27.5
at mga negative thoughts.
12:29.5
Number eight, tigil sigarilyo.
12:31.5
Sigarilyo talaga pampabara ng utak.
12:34.5
Sigarilyo alak din.
12:36.5
Diba sinabi nga natin,
12:37.5
pag uminom ka ng alak,
12:38.5
nababawasan ang brain cells mo.
12:42.5
Pag lasing na lasing ka,
12:43.5
gewang-gewang ang lakad.
12:45.5
Ibig sabihin, wala na eh.
12:48.5
ang problema sa alak,
12:49.5
pag uminom ka ng alak,
12:52.5
ipupunta sa utak.
12:53.5
Magkocross sa blood-brain barrier.
12:55.5
So hindi maganda.
12:57.5
So yung alak, sira na atay mo,
12:59.5
nabawasan pa brain cells mo,
13:01.5
kaya more dementia eh.
13:04.5
So hindi po maganda.
13:06.5
Protect your brain.
13:07.5
Number nine, syempre, check-up din.
13:09.5
Kailangan natin ng check-up.
13:11.5
Baka may high blood, may diabetes,
13:13.5
may ibang problema.
13:15.5
And number ten, syempre,
13:17.5
kung talagang hirap na tayo
13:21.5
mas maganda meron ding tutulong.
13:23.5
Kung meron kayong anak na mag-aalaga,
13:26.5
may alak, may kaibigan,
13:30.5
o yung iba mayaman, may caregiver,
13:33.5
Magbibigay lang akong konting tips.
13:35.5
Ito, magandang tips to.
13:36.5
Paano tumalino sa school?
13:42.5
May secret yan eh.
13:43.5
Kung kayo ay nasa school,
13:45.5
nasa isang lecture room, diba?
13:47.5
Ito meron ito, lecture room.
13:49.5
Ang mga estudyante
13:51.5
yung mataas ang grado
13:53.5
at mataas ang memory sa school,
13:55.5
alam nyo, may position.
13:57.5
Dapat malapit ka sa teacher.
14:02.5
So, either nasa harap ka dito ng teacher,
14:07.5
Yung kita ka ng teacher,
14:10.5
Yung harap, yung kaliwa, yung kanan.
14:13.5
Pero kung sa school o dyan sa trabaho mo,
14:16.5
nagtatago ka sa kanto
14:18.5
para hindi ka makita ng speaker,
14:20.5
eh walang ano yun.
14:21.5
Una-una, parang hindi mo na-absorb,
14:24.5
hindi ka nakikinig,
14:25.5
tsaka wala rin yung attention sa'yo ng speaker.
14:28.5
So, may secret yan.
14:31.5
Next, anong oras maganda mag-aral?
14:35.5
Pinakamatalas yung utak natin sa umaga.
14:39.5
8 o'clock hanggang mga 11 o'clock, 12 o'clock.
14:43.5
Kaya nga yung mga mathematics, science,
14:46.5
sa umaga yan tinuturo dapat.
14:48.5
Ibang mas alerto.
14:50.5
Pero pagdating ng alauna,
14:52.5
alas 2 ng hapon, 2pm,
14:54.5
antok na lahat yan.
14:56.5
Wala na mag-aaral niyan.
14:58.5
Pagdating ng 4 o'clock to 6 o'clock,
15:00.5
gagana ulit yung utak.
15:02.5
Siguro diyan ka nang re-review.
15:04.5
Tapos, maganda mag-review din sa gabi
15:10.5
Okay? Yung patulog ka na, doon mo aralin.
15:13.5
Yung antok na antok ka na, yun ang last na tinitingnan mo,
15:17.5
Para pag nakatulog ka,
15:19.5
di sa mga kahit ulo mo, diba?
15:21.5
Yung pinipilit mo.
15:22.5
Pag nakatulog ka, pag gising mo,
15:24.5
naka-imprint na yan sa utak mo.
15:27.5
Parang naka-xerox na yan sa utak mo.
15:32.5
aaral, tapos pag gising mo.
15:34.5
Tapos, sabi ko nga, walang cramming.
15:37.5
Hindi pwede yung cramming na isang libro babasahin mo ng isang gabi.
15:44.5
Ibig sabihin, ischedule mo.
15:47.5
Monday to Sunday.
15:49.5
Chapter 1 sa Monday.
15:50.5
Chapter 2 sa Tuesday.
15:53.5
Kunti-kunti lang kaya ng utak natin.
15:56.5
Kunti-kunti lang.
15:57.5
Pag sinobrahan mo yun,
15:59.5
wala yung utak mo.
16:01.5
Ma-stress ka lang.
16:02.5
Aralin mo ngayon.
16:04.5
Another tip, very important.
16:06.5
Ito, very important.
16:08.5
Pag nag-aaral ka,
16:10.5
lagyan mo ng emotion.
16:15.5
Amigdala yan sa brain.
16:17.5
Yung emotion natin,
16:21.5
Kung kailan, palagay natin,
16:25.5
Merong mga sakuna
16:30.5
Alam mo na saan ka nun.
16:32.5
Paano? May emotion yun.
16:33.5
Kailan yung una kayo nakita ng boyfriend mo?
16:36.5
Ng girlfriend mo?
16:39.5
Ano yung naaamoy mo?
16:41.5
Maalala mo lahat.
16:42.5
May emotion kasi.
16:44.5
Habang nandun ka sa school,
16:46.5
pag nagtanong ka sa teacher,
16:51.5
Hindi mo makakalimutan.
16:53.5
Lahat nakatingin sa'yo.
16:54.5
O nagturo ka, may emotion yun.
16:58.5
lagyan mo ng emotion.
17:01.5
Kahit boring siya,
17:02.5
lagyan mo ng emotion.
17:03.5
I-connect-connect mo.
17:04.5
I-associate mo sa ibang bagay
17:07.5
para mas dumikit sa memory.
17:12.5
Tapos, avoid cramming.
17:15.5
Sana po nakatulong itong tips natin
17:17.5
para tumalino-talino.
17:19.5
Yan ang kailangan natin.
17:20.5
Actually, wala rin yan sa IQ.
17:23.5
May tao, matalino nga.
17:27.5
Wala namang study tips.
17:30.5
hindi ganun katalino
17:31.5
pero masinop siya.
17:33.5
Magaling siya maggawa ng notes.
17:36.5
Maganda yung notes, ha?
17:37.5
Isa pa, yung mga index cards.
17:39.5
Yung mga papel-papel na maliliit.
17:40.5
Magaganda yun, eh.
17:42.5
Lahat ng notes, lagay nyo dyan.
17:43.5
Tapos, ibabaligtad-baligtarin mo.
17:45.5
Ito, ma-memorizein mo.
17:47.5
Para mas maalala ng memory natin.
17:53.5
Parang tayo, di ba?
17:56.5
Memorize na memorize.
18:02.5
Lagi ka nagkakarga ng dumbbell,
18:05.5
lumalakas muscle mo.
18:07.5
Lagi mo ginagalaw yung utak mo,
18:09.5
para kang dinadumbell mo yung utak mo.
18:12.5
Mas dumadami ang connection ng brain.
18:14.5
Parang yung utak ni Einstein.
18:16.5
Yung utak ni Einstein,
18:17.5
nung nakita nila,
18:18.5
parang sobra daw laki.
18:20.5
Sobra dami yung connection.
18:26.5
Sa ating kaibigan.
